امیرعلی سردارافخمی طراح ‌و‌ معمار تئاتر شهر در سن 91 سالگی در فرانسه دارفانی را وداع گفت. درگذشت علی سردار افخمی معمار تئاتر شهر تایید شد. 

امیرمسعود انوشفر ـ معمار ـ خبر درگذشت این هنرمند فقید را تایید کرد. از جمله آثار مهم سردار افخمی می‌توان به بنای تئاتر شهر تهران، آرام‌گاه صادق‌ هدایت در پاریس و ساختمان کنونی مجلس که در سال ۱۳۵۵ طراحی و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۰ اجرایی شد، اشاره کرد.

سردارافخمی در سال ۱۳۰۸ در تهران به دنیا آمد. در سال ۱۳۲۳ زمانی که شاگرد دوره متوسطه بود برای ادامه تحصیلات راهی فرانسه شد و پس از ورود به رشته معماری در مدرسه هنرهای زیبای پاریس «بوزار» شاگرد اول شد.

سردار افخمی پس از اخذ مدرک دکتری معماری از دانشکده هنرهای زیبای پاریس در سال ۱۳۴۲ به ایران بازگشت و در دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد. وی سپس تدریس را رها کرد و منحصراً به کار معماری در دفتر خود در تهران پرداخت. سردار افخمی کمی قبل از انقلاب به دلیل مسائل خانوادگی ایران را مجدداً به مقصد فرانسه ترک کرد.

امیر علی سردار افخمی که بود؟ 

علی سردار افخمی در سال ۱۳۰۸ در تهران به دنیا آمد. در سال ۱۳۲۳، زمانی که شاگرد دوره متوسطه بود برای ادامه تحصیلات راهی فرانسه شد و پس از ورود به رشته معماری در مدرسه هنرهای زیبای پاریس «بوزار» شاگرد اول شد. سردار افخمی پس از أخذ مدرک دکتری معماری از دانشکده هنرهای زیبای پاریس در سال ۱۳۴۲ به ایران بازگشت و در دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد تا اینکه به دلیل اختلاف با هوشنگ سیحون (ریاست وقت دانشکده معماری) کار تدریس را رها کرد و منحصراً به کار معماری در دفتر خود در تهران «شرکت مهندسان مشاور سردارافخمی» پرداخت.

سردار افخمی کمی قبل از انقلاب به دلیل مسائل خانوادگی ایران را مجدداً به مقصد فرانسه ترک نمود ولی پس از خروج از ایران همانند بسیاری از معماران قبل از انقلاب به دلیل جنگ تحمیلی و تحریم اقتصادی غرب علیه حکومت جدید به ایران بازنگشت و درخواست وزارت مسکن و شهرسازی در دهه هفتاد برای اجرای ساختمان جدید مجلس که توسط خود وی در پیش از انقلاب طراحی شده بود را نیز رد کرد.

آثار معماری

تئاتر شهر
ساختمان جدید مجلس شورای ملی (در سال ۱۳۵۵ طراحی و در سال‌های ۱۳۷۶–۱۳۸۰ اجرا شد)
خانه کودکان بی‌سرپرست تهران
ساختمان شیروانی پارک نیاوران
هتل ماریوت تهران
هتل اسنوبِرد ایروان
ساختمان تالارها دانشگاه صنعتی اصفهان

افخمی به روایت خودش

مرحوم افخمی در سال 91 گفت و گویی با روزنامه شرق انجام داد که در ادامه می خوانید: 

سال هاست بنایی در مرکز تهران جلب توجه می کند که اطلاعات چندانی از حال و احوال طراح آن که شما باشید، در دسترس نیست! فقط می دانیم سال هاست مقیم فرانسه اید. ممکن است درباره مهاجرت به این کشور و اقامت در آنجا بگویید؟

من دوبار به فرانسه رفتم. بار اول سال ۱۹۴۴، زمانی که شاگرد مدرسه بودم. سال ۱۹۴۴ جنگ جهانی دوم هنوز ادامه داشت ولی فرانسه آزاد شده بود. من رفتم «لیسه» مدرسه متوسطه. بعد از اتمام متوسطه درس دیگری خواندم. تحصیلاتم در ابتدا در زمینه فیزیک و شیمی بود. می خواستم بعدش نفت بخوانم. ولی خوشم نیامد. برگشتم به همان فکر اولیه و خودم را برای مسابقه ورودی دانشکده هنرهای زیبای پاریس آماده کردم. تمام دوره هایش را طی کردم و شاگرد اول شدم، مدرکی می دادند که بهترین دیپلم بود. اولین کسی که چه قبل و چه بعد از انقلاب این مدرک را گرفت، بنده بودم. بعد دانشکده هنرهای زیبای پاریس را با کنکور ورودی قبول شدم. آن موقع البته این دانشکده اشخاص خارجی را بدون امتحان ورودی می پذیرفت؛ با این حال من برعکس برخی معماران ایرانی بعد از موفقیت در امتحان ورودی وارد این دانشکده شدم.

برای بار دوم چه موقع به این کشور رفتید؟

۱۹۶۳ به ایران آمدم. چندسال در ایران بودم. تا کمی قبل از انقلاب در ایران ماندم، ولی دوباره به پاریس برگشتم تا بچه هایم را در مدرسه بگذارم.

از همان موقع در فرانسه ساکن هستید؟

بله آمدم فرانسه. تا امروز در ۳۰کیلومتری جنوب پاریس زندگی می کنم.

شهرت عمده شما بابت طراحی و اجرای تئاتر شهر است. البته پروژه های دیگری هم داشته اید ولی امضا و یادگاری شما ساختمان استوانه ای تئاتر شهر تهران است. ایده ساخت این بنا چطور به ذهن تان رسید؟

زمین این بنا در گوشه ای از باغ کافه شهرداری (پارک دانشجوی فعلی) بود. یادم می آید وقتی بچه بودم در زمان رضاشاه باغی آنجا بود. دفتر «فرح پهلوی» از من خواست که در یک گوشه از این باغ ساختمان تئاتر شهر را بسازم. این باغ به گونه ای بود که از همه طرف دیده می شد؛ هم از طرف خیابان ولیعصر (پهلوی) هم از طرف شمال که باغ قرار داشت، هم از طرف جنوب که کوچه ای قرار داشت و هم از طرف شرق.... چون از همه طرف دیده می شد به نظر می رسید بهترین طرح برای اجرای چنین ایده ای، یک ساختمان دایره ای است.

یعنی موقعیت مکانی، این پلان دایره ای را به شما تحمیل کرد؟

بله. موقعیت محلی که به من برای احداث این طرح دادند طوری بود که به نظر م می رسید بهترین ایده این است که دایره ای باشد تا از هر طرف دیده شود. نمی خواستم ساختمانی باشد که فقط یک نما داشته باشد و بعد پشتش هرچه بشود جا داد. به عکس، در ذهنم بود که این سازه، یک نما نداشته باشد و تمام اطرافش نما باشد.

شما ستون هایی را در این سازه تعبیه کرده اید که شبیه خیمه به نظر می رسد؟ آیا از قبل فرم خاصی مدنظرتان بود؟

این ستون ها هیچ شباهتی به هیچ چیز ندارد. یادم می آید آن زمان مهرداد پهلبد (وزیر فرهنگ وقت) گفت که خوب چیزی به فکرت رسیده. ساختمانی اجرا کرده ای که مثل یک تاج است! من گفتم اصلابه تاج فکر نکردم. الان هم که فکر می کنم، می بینم این تصور از قبل در ذهنم نبود که طرح نهایی شبیه خیمه یا فرم به خصوص دیگری باشد. این ساختمان شبیه هیچ چیزی نیست. فرم نهایی سازه، در واقع با الهام از خاطراتی که از کودکی از معماری ایرانی داشتم به ذهنم رسید. در سال های جوانی جاهای مختلف مملکت مثل شیراز، اصفهان و حتی جاهای دورافتاده را دیدم و در جزییات ساختمان های تاریخی این شهرها دقت کردم. نکته مهم در ساخت این بنا این بود که از همان ابتدا مخالف کاربرد شیشه و تراورتن بودم، به دلیل اینکه این مصالح مناسب آب و هوا و فضای ایران نیست. یادم می آید وقتی برای بار دوم از فرانسه به ایران آمدم و می خواستم این بنا را اجرا کنم، دیدم بسیاری از ساختمان های آن زمان تهران که معمارانی چون حیدرعلی غیایی، هوشنگ سیحون و عبدالعزیز فرمانفرما ساخته بودند از تراورتن و شیشه و آهن بود. این مصالح به نظر من بسیار برای ایران نامناسب هستند. این است که به شخصه در پروژه هایم همیشه به دنبال آجر رفتم.

ممکن است درباره آجرکاری تئاتر شهر بیشتر توضیح دهید؟

آجرکاری که نمای ساختمان را برای من درست کرد، همان کسی بود که کاشی ها را درست کرد. کارگاهش در راه «شاه عبدالعظیم» بود و کاسه و کوزه می ساخت. از او خواستم که آجرهای نقش دار و کاشی ها را بسازد. او هم آجرها و کاشی هایی را که شما الان می بینید، برایم ساخت.

درباره پروژه های دیگرتان در ایران زیاد صحبت نشده. قدری درباره دیگر ساختمان هایتان بگویید...

من روی آجر، تاکید خاصی داشتم. اولین پروژه ای که با آجر اجرا کردم مرکز تحقیقات کار واقع در خیابان ولیعصر بود. سالنی آنجا داشت که من با آجر اجرا کرده ام و خیلی هم باعث اوقات تلخی کارفرمایم شد. هرچند این کار از طرف سازمان برنامه به من محول شده بود ولی صاحب کار، وزارت کار بود که وزیرش نمی دانم نامش چه بود. سه برادر بودند که یکی شان هم نظامی بود. این آقای وزیر خیلی از آجر بدش می آمد. مصالح خوب از نظر او و دیگر صاحبکاران مرمر و تراورتن و از این مزخرفات بود. این اولین پروژه من در تهران بود که با آجر اجرا کردم. پروژه بعدی، خانه خودم بود که در اختیار وزارت امور خارجه است و میهمان های خارجی شان را آنجا می برند. در گلستان چهارم واقع است و دیوارهای بزرگی را دورش ساخته اند که کسی داخلش را نبیند! عکس این ساختمان ها در دو کتابی که پیش از انقلاب به قلم «رولف بنی» چاپ شده، آمده است.

خانه من از آجر، گچ و سرامیک بود. در ساخت آن از همان مصالحی بهره بردم که در ساختمان تئاتر شهر به کار برده بودم. پروژه دیگرم که در شمال تهران اجرا شد، ساختمانی برای کودکان بی سرپرست بود که در آن از آجر، بتن و مقداری کاشی استفاده کرده ام. کارهای من همه اش در یک رسته است. در دو کتاب «رولف بنی»، عکس خانه من و همچنین عکس خانه کودکان بی سرپرست چاپ شده است. من یک ساختمان هم در پارک نیاوران ساخته ام که سبک به خصوصی مثل شیروانی ها دارد.

شما و شماری دیگر از معماران ایران از جمله نادر اردلان، کامران دیبا و عزیز فرمانفرماییان را بنیانگذاران جریان معماری پیشروی ایران می دانند. در برخی منابع شما را شاگرد مهندس سیحون معرفی کرده اند؛ با این حال از صحبت های قبلی تان چنین برداشت کردم که با ایشان اختلاف نظر دارید...

وقتی از پاریس برگشتم با ایشان آشنا شدم. اینکه می گویند من از سیحون و هرکس دیگری اقتباس کرده ام، حرف درستی نیست. آن زمان من دکترا داشتم. رفتم دانشگاه تهران و به عنوان استاد شروع به کار کردم. از اول هم میانه من و سیحون خیلی خوب نبود. پدرزن من دکتر «فرهاد» رییس دانشگاه تهران بود. به محض اینکه دکتر فرهاد از کار افتاد، مهندس سیحون شروع کرد به بدگویی، البته این بدگویی ها یک دلیل مهم داشت. یک قانون وضع کرد که حتی باعث شد خود من از دانشگاه بروم. قانون این بود: اشخاصی که دفتر خصوصی دارند نباید کار دولتی داشته باشند. من فورا رفتم سراغ دفتر و کار خودم؛ چون کار خودم را از هرچیز مهم تر می دانستم. خیلی ها، هم کار خصوصی داشتند و هم در مناصب دولتی ماندند و به صورتی، از زیر قانون در رفتند ولی برای من اینها خیلی مهم نبود، به خصوص اینکه سیحون هم آنجا بود. من از دانشگاه تهران رفتم. دریافت نسل ما از معماری ایرانی واقع بینانه تر از دریافت سیحون و هم دوره ای هایش بود که با معماری ارتباطی حسی برقرار کرده بودند. من تعجب کردم که در اینترنت شاگرد سیحون معرفی شده ام! همان طور که گفتم، من سیحون را وقتی به پاریس برگشتم شناختم و هیچ وقت شاگرد ایشان نبودم و کارهای ما به هم شباهت ندارد.

ساخت وسازهای اطراف تئاتر شهر طی چند سال گذشته با حواشی زیادی روبه رو شده. چند سال پیش شاهد پیشروی مترو در حریم این ساختمان بودیم. نگاه تان به تغییر و تحولات اخیر در اطراف تئاتر شهر چیست؟ آیا اینها را طبیعی می دانید؟

من از این تحولات خبر ندارم. اگر این تئاتر شهر از نظر ما عزیز است نباید اطرافش چیزهایی بسازند که ناهنجار شود. آنجا را ندیده ام، البته در اینترنت گاهی اوقات عکس های خوبی از ساختمان دیده ام اما چون این ساختمان مدور است عکس گرفتن مشکل است. این اواخر عکس هایی را برایم فرستاده اند که عکس های افتتاح این ساختمان است.

در مورد تئاتر شهر چند نکته مطرح است. یکی عبور مترو از مجاورت آن است. البته مترو ۳۰متر پایین تر از این ساختمان قرار دارد اما به نظرتان لرزش هایش تاثیری در ساختمان ندارد؟ عبور مترو از زیر این ساختمان آسیبی به آن نمی رساند؟

فکر نمی کنم، نه! تاثیر ندارد. البته اظهارنظر نهایی در این مورد در تخصص من نیست؛ چون این مساله را باید به کمک دستگاه هایی خاص اندازه بگیریم تا ببینیم عبور مترو چه لرزش هایی می آورد. با این حال همان طور که اشاره کردم، خیال نمی کنم تاثیری داشته باشد. الان در پاریس همه جایش مترو عبور می کند و اشکالی هم ندارد، ولی در این مورد به خصوص نمی دانم مترو از کجا عبور می کند چطور رد می شود، و چه صداهایی می دهد.

چندی پیش یکی از کارگردانان تئاتر با موافقت مدیر مجموعه تئاتر شهر سازه جدیدی روی آن اضافه کرد که حجم کامل این سازه حدود سه تن بار را به بنای تئاتر شهر تحمیل می کرد. البته آسیبی به آن نرسیده؛ ولی به جهت انتقاد ها این سازه را برچیدند...

یعنی یک طبقه اضافه کرده بودند!؟

یک سازه اضافه کردند و بعد برداشتند. الان هم بام مجموعه محلی شده برای نگهداری نخاله ها و وسایلی که وزن شان حتی از سازه موقت هم بیشتر است...

چون از ایران دور هستم نمی دانم نخاله ها و وسایلی که به آنها اشاره می کنید چیست. اینها را ندیده ام. منظورتان از نخاله ها چیست؟

نمی دانم و ندیده ام، عکسش را بفرستید تا ببینم چیست ولی اصولانباید به این مجموعه چیزی اضافه کنند.

نقشه های ساختمان تئاتر شهر الان کجاست؟

نقشه ها در دفتر من در تهران ماند. یک نسخه از نقشه های این ساختمان هم به همراه قراردادمان در تهران هست ولی اینکه چطور پیدا شود نمی دانم. خیال نمی کنم که سازمان برنامه آنها را داشته باشد.

سنگفرش های اطراف مجموعه تقریبا خراب شده اند، در حالی که می دانیم شما با نظم مشخصی این سنگفرش ها را دور و اطراف تئاتر شهر ساخته بودید...

من خبر ندارم. من بعد از انقلاب دیگر هیچ وقت به ایران نیامدم.

از شما تقاضا نشد که این ساختمان را ترمیم و بازسازی کنید؟

خیر.

شما در کنار عباس قریب، مسعود قاضی زاهدی، منصور وکیلی، داریوش فیروزلی و بهروز احمدی گروه طراحی ساختمان فعلی مجلس شورای اسلامی را پیش از انقلاب تشکیل دادید. چه شد که اجرای این پروژه را به پایان نبردید؟

بعد از انقلاب از من خواستند که برای اجرای این ساختمان به تهران بیایم؛ چون طرحش را من داده بودم. خواستند که بیایم ولی من با آن شرایط قبول نکردم؛ چون خودم در فرانسه زندگی و کار داشتم و می ترسیدم بروم ایران و نتوانم هر موقع که خواستم برگردم. اوایل دهه ۷۰ شمسی وزیر جوانی به نام «آخوندی» پیش من در پاریس آمد. خیلی جوان بود. یک نفر هم همراهی اش می کرد. آمده بود تا این وزیر جوان را راهنمایی کند. او از من خواست که به ایران بیایم. به من گفت: به شما قول می دهم هر وقت خواستید ترتیبی بدهم که به فرانسه برگردید. به هر صورت نرفتم. بعد یک دفعه دیگر هم که مجلس جدید را ساخته بودند، سراغم آمدند. نمای مجلس از شیشه بود؛ با این حال می ترسیدند شیشه اش کنند. یک نفر دیگر از طرف آقای «ناطق نوری» پیشم آمد که پرورش اسب هم می کند. آمد و گفت که شما فکر می کنید شیشه می شود یا نمی شود؟ بردمش موزه «لوور» و آن هرمی را که «ای ام پی» معمار آمریکایی - چینی ساخته، نشانش دادم. این هرم چند سال بعد از آن طرحی که من داده بودم، ساخته شد. به او گفتم این شیشه است و برقش به چشم کسی نمی خورد. اول خواستند نما را کاشی بکنند ولی بعد تراورتن کردند؛ در حالی که من دشمن تراورتن هستم.

چرا همان قبل از انقلاب طرح تان اجرا نشد؟

بعد از اتمام طراحی می خواستیم جذب پیمانکار را به مناقصه بگذاریم که انقلاب شد؛ ضمن اینکه من چند ماه قبل از انقلاب، از ایران رفته بودم.

چرا از ایران رفتید؟

برای اینکه بچه ها را به مدرسه ببرم و خانواده ای پیدا کنم تا از آنها نگهداری کنند.

نگذاریم تئاتر شهر ناهنجار شود

چرا طرح شما نهایتا با وقفه طولانی در اوایل دهه ۸۰ شمسی به اجرا درآمد؟

آن موقع آن طرح را اجرا نکردند. بعد رفتند چندین طرح کشیدند و خواستند از مهندسین مشاور دیگر چندین طرح بدهند، مورد پسند واقع نشد. آخرین نفر، کسی بود که در دفتر من کار می کرد؛ مهندسی به نام عبدالرضا زکایی. ولی باز گفتند طرح سردار افخمی از همه بهتر است و آن را اجرا می کنیم. آقای زکایی گفت حالاکه من برنده شده ام و در دفتر آقای سردارافخمی هم بوده ام، اجرای این طرح را به من بسپارید. نهایتا مدیریت و اجرای پروژه زیر نظر آقای زکایی صورت گرفت.

در سال های بعد از انقلاب چه پروژه هایی اجرا کردید؟

بیشتر پروژه های خصوصی برای خودم و دوستانم اجرا کردم.

پروژه های دولتی انجام ندادید؟

نه!

استاد خاصی دارید که از او یاد کنید؟

استاد فرانسوی دارم؛ به این دلیل که در ایران تحصیل نکردم، در فرانسه تحصیل کرده ام. من خیلی auto-relax بودم. به کارهای دیگران علاقه داشتم؛ ولی هیچ وقت از کارهای دیگران اقتباس نمی کردم. طرح یک مسجد را در دست داشتم که قرار بود در تهران اجرا شود و البته مکانش بارها تغییر کرد. با مشکل بودجه مواجه شدیم. «شریف امامی» گفت: «پول ندارم. به شاه بگویید یک فانتوم کمتر بخرند و بدهند به این کار!»

دلیل اینکه به ایران برنگشتید چه بود؟

مشکل خاص من این بود که برایم مشکل تراشیدند. یک روز آمده بودند به دفتر من. گفته بودند فلانی کجاست؟ گفتند نیست. همکارانم گفته بودند که شما با او چه کار دارید. او که آدم بدی نبود؟ این حرف ها باعث شد من هم نیازی نبینم که در ایران بمانم و کار کنم. آشنایی زیادی با محیط فرانسه داشتم؛ بنابراین در این کشور ماندم.