معماری اسلامی، ایرانی تفاوت در ساختمانها و بناهای قبل از اسلام یا ساختمانها و بناهای بعد از اسلام نه در ساختمان و نه در شکل آنها و نه حتی در طرح نقشه آنهاست، بلکه در منظر و لباسی است که اسلام بر اندام ساختمانهای دوره ساسانیان پوشانده و خواسته است مفهومی به آنها بدهد که معماری ایرانی با معماری مردمی که تحت رژیم و سبک اسلامی زندگی می کنند، به وضوح متمایز باشند.
 
برخلاف ادعا و اظهارات برخی از اشخاص و افرادی که متاسفانه از جایگاه صاحبنظر نیز وجود دارند، مبنی بر اینکه در ایران چیزی یا اسمی به نام معماری اسلامی و یا صرفا معماری اسلامی، ایرانی نداریم و آنچه که هست را باید به نام معماری دوران اسلامی بنامیم مکررا و در جاهای مختلف حتی رسانه های جمعی عنوان نموده اند، لیکن علیرغم یک چنین اظهارات غلطی در کشور عزیز ما یا آنچه که ما را یعنی کشور ما را در دنیا بعنوان شاخص برتری داده کلیه آثار بناها و ارگ ها، کاخ ها، مساجد و مقابریست  که از دوران های قبل و بعد از اسلام معماری و سبک معماریمان بعنوان معمار اسلامی، ایرانی بر جهانیان معرفی نموده تا جایی که ایران شناس و معمار معروف فرانسوی شادروان آندره گدار ومولف 3 جلد کتاب آثار ایران می نویسد: تفاوت در ساختمانها و بناهای قبل از اسلام یا ساختمانها و بناهای بعد از اسلام نه در ساختمان و نه در شکل آنها و نه حتی در طرح نقشه آنهاست، بلکه در منظر و لباسی است که اسلام بر اندام ساختمانهای دوره ساسانیان پوشانده و خواسته است مفهومی به آنها بدهد که معماری ایرانی با معماری مردمی که تحت رژیم و سبک اسلامی زندگی می کنند، به وضوح متمایز باشند.

معماری اسلامی، ایرانی همان معماری خالص ایرانیانی است که حتی در قبل از اسلام نیز دارای دین و آیین مبتنی بر یکتاپرستی استوار بوده که پس از ورود و قبول دین مبین اسلام کلیه بناها، کاخ ها، مقابر، مساجد، خانه ها و... دارای آرایش و پیرایه های بی نظیر و بدیل، زیبا و دلنواز متاثر از سایر علوم مستتر در علوم اسلامی نظیر هنر موسیقی و نقاشی، نجوم و ریاضیات گردید به عبارت ساده تر و در تعریف معماری اسلامی، ایرانی باید اینگونه بیان داشت معماری اسلامی و ایرانی معماری است که دارای سبک ،سیاق و استخوان بندی هاییست مانند گوشواره ها و قوس های ساسانیان، اشکانیان که در بر آن و جامه ای از پوشش فاخریست از نقش ها و طرح های مختلف از جمله هندسی که با انواع زینت های ساختمانی نظیر رسمی بندی ها، مقرنس کاری ها، انواع گره ها، خطوط و نقوش زینتی (دکوراتیو) نظیر کوفی معقولی، نسخ، ثلث، نستعلیق و سایر هنرهای اسلامی آراسته گردیده اند، در معماری اسلامی، ایرانی که برگرفته از روح الهی است کلیه عناصر و جزییات و ترکیب بندی های طراحی شده و نقشه ها (پلان ها) همگی از منشاء علومی برخوردار است که نهایتا انسان که مظهر کامل صفات الهی بر عالم خاک محسوب می گردد، همواره خود را در عین آسایش، امنیت (استحکام بناها) و زیباییهای خداوندی خود را می جوید و این خود کاویدن (زندگی چه در داخل فضاهای مسکونی و چه در فضاهای جامعه باز شهری) و مکان های مرتبط با کار، سعی و تلاش برای خوب زیستن همواره سیری متعالی و به قول مولانا(ره) دائما در سیر سروریست فلذا علاوه بر چیرگی و غالب روح معنوی از ذات اقدس احدیت در زندگی انسانها در رسیدن به کمال و فضایل برگرفته از شارع مقدس و در ارتباط با علوم دیگر نظیر علم مُدُن و یا شهرنشینی و سکنی گزیدن در کنار مردم دیگر با استفاده از شاخص ها و عوامل نهفته در عالم عقل به نوعی اسباب و ابزار رسیدن به این صفات و کمال الهی در خود را تسریع می بخشد که مسائلی مانند:

الف- نحوه استفاده و یا عملکرد ساختمان یا بنا

ب- مکان یابی و استقرار ساختمان یا بنا

ج- تعیین نوع و نحوه طراحی براساس علوم ارثماطیقی(محاسبات ریاضی و اعدادی) به نحوی که کلیت و جامعیت ساختمان یا بنا، گویای انواع آرایش ها و پیرایه های زینتی معماری و ارایه کننده پیامی حسب عملکرد و استفاده از ساختمان یا بنا باشد.

در سه شاخص و پارامترهای فوق که جزء اساس و امّهات معماری اسلامی و ایرانی محسوب می گردند همانا اساس و امّهات سه پایه، جمال، جلال و کمال استوار می باشد، در اینجا جای دارد از ذکر خیر زحمات جناب آقای پرفسور دکتر سید حسین نصر نیز داشته باشیم، ایشان در کتاب علم در اسلام اعتقاد دارند: معماری اسلامی از بطن قرآن شریف سرچشمه می گیرد، هر چند در برخی متون دیده می شود معماری و هنر آن را مسلمین از نوع و منابع معماری ایرانیان قبل از اسلام مانند ساسانیان اقتباس و برداشت کرده اند به طوری که مساجد اسلامی دارای شکلی بیرونی بصورت رمزی تجلی اسماء و صفات خداوندی است که گنبد دوار آن جلوه گر جمال الهی و مناره ها یا گلدسته های آن نیز به نشانه جلال خداوند و کمال در بنا را جلوه گر می نماید که از بطن و دل بروز و ظهور اینگونه نشانه ها ، نشانه های دیگری بروز می یابند که عبارتند از توحید، اخلاص، علم، حیا و حجاب، عبادات و احترام، اقتصاد، ذکر و آنچه که در علوم اسلامی در ابعاد مختلف فلسفه نظری و عملی و منشآت و منتجات آن را محقق می سازد نظیر علوم برین یا ماورالطبیعه، ریاضیات یا علوم میانیین و علوم طبیعی یا علوم زیرین که از اینجا سایر علوم عملی میسر می گردد مانند  علوم اخلاق و تربیت، علوم مرتبط با جامعه یا تدبیر منزل و سیاست مُدُن یا مدنیت ،علی النهایه استوار ساختن بناها و یا ساختمان هایی با پیروی از سبک و سیاق صحیح و مطلوب برگرفته از معماری اسلامی - ایرانی، درب های مختلفی از حکمت های متعالی را در مقابل انسان می گشاید که تمامی اجزا و ترکیبات و محتوای آن رو به سوی هماهنگی و یا هارمونی دارند که نهایتا به وحدت و وجود ذات اقدس الله داشته و  شامل عوامل وحدت بخشی را می توان تحت عناوین ذیل تقسیم بندی نمود.

1-   تقارن: وحدت در محوریت یا مرکزیت
2-   تناسب: وحدت در ابعاد و اندازه ها
3-   توازن: وحدت در هماهنگی یا هارمونی
4-   تعادل: ایجاد وحدت در هارمونی ها و هماهنگی ها
5-   توافق: وحدت در عمل و فکر در انتخاب عملکرد و معماری
6-    تطابق: ایجاد وحدت با طبیعت و بنا
7-   نشانه: وحدت در شکل و نماها
8-   تجانس: وحدت در جنس و صفت است
9-   تناظر: وحدت در دید و بصر
10-تساوی: در کلیه اجزاء و  عناصر

بنابر این شناخت و بکار گرفتن شاخص ها و پارامترهای فوق یک اثر هنری را به هنر اسلامی به ویژه در معماری اسلامی بوجود می آورد زیرا معماری اسلامی و نهایتا علم معماری بر اصول ریاضیات و هندسه استوار بوده، به همین دلیل ایدئولوژی هنر اسلامی هندسه است و غیرقابل تغییراست که حسب زمان و مکان، هنری بر این عرصه مبنا قرار می گیرد.

یادداشت دکتر حسن ابوتراب / استاد دانشگاه و عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران