روز ۱۲ ژوئن مطابق با ۲۳ خرداد، به منظور افزایش آگاهی و فعالیت در زمینه جلوگیری از کار کودکان و به پیشنهاد سازمان بین‌المللی کار، روز مبارزه با کار کودکان نام‌گذاری شده است. در سراسر جهان حدود ۲۵۰ میلیون کودک کار وجود دارند که تقریباً نیمی از آن‌ها کارهای پرخطر انجام می‌دهند و با تمام تلاش‌هایی که برای مبارزه با کار کودکان انجام می‌شود، روز به روز بر تعداد این جمعیت افزوده می‌شود، کودکانی که قربانی خشونت روزگار هستند و با دست‌هایی کوچک و چهره‌ای خسته به چشمانت نگاه می‌کنند تا شاید دلت به رحم بیاید و کمکی هرچند کوچک را از تو دریافت کنند، کودکانی که به جای کودکی کردن با سختی‌های روزگار دست‌وپنجه نرم می‌کنند تا بتوانند روز خود را به شب برسانند.

نتایج یک پژوهش میدانی روی جامعه آماری ۷۵ نفره‌ای از کودکان کار دارای پرونده مددکاری در مراکز مختلف حمایتی که برای مدت بیش از یک سال آنها را مورد بررسی قرار داده‌اند نشان داد، موضوع تمایل به مرگ، نابودی و خودکشی یکی از بحران‌های جدی در بین کودکان کار و خیابان است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد نزدیک به ۵۰ نفر از جامعه ۷۵ نفره این کودکان بین میل به زندگی و نابودی، میل به نابودی و ویرانگری (درونی و بیرونی) داشتند و باز هم در بین این ۷۵ نفر، نزدیک به ۱۵ نفر از کودکان تجربه اقدام به خودکشی داشته‌اند.

آمار کودکان کار در ایران
آمار کودکان کار ایران بین ۳ تا ۷ میلیون نفر است، ضمن این که این رقم تنها برای شهر تهران ۲۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود، اما به دلیل اینکه اغلب کودکان کار هیچ گونه ثبت هویتی ندارند آمار دقیقی در این زمینه نمی‌توان ارائه کرد همچنین انجمن حمایت از کودکان کار در اصفهان تاکنون تعداد ۷۵۰ کودک دستفروش را در اصفهان شناسایی کرده است که ۹۵ نفر از این کودکان از اتباع خارجی هستند و این کودکان سالیان متوالی در اصفهان زندگی کرده و گویش و لهجه اصفهانی دارند.

افزایش ساعات کار کودک، کارهای پرخطر و شرایط کار مضر، افزایش پریشانی روانی ناشی از اجبار به کار، ترس از ابتلای بیماری برای کودکان کار، تعطیلی مراکزی که به کودکان کار خدمات آموزشی، بهداشتی و تفریحی ارائه می‌دادند، کاهش درآمد خانوار به دلیل مرگ والدین یا گاهی برخورد قهری و قانونی با این کودکان به جهت کار در شرایط بحران، بخشی از آسیب‌هایی است که با آن روبرو هستند.

کودکی گمشده در پیچ و تاب سختی کار

حذف نگاه جرم‌انگارانه از کودکان کار
حسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران در خصوص مبارزه با کار کودکان به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در ماده ۷۹ قانون کار گفته شده که کار کودکان زیر ۱۵ سال ممنوع است، اما همین قانون کار کودک را در ماده ۸۰ به رسمیت شناخته است. در این ماده کودکان ۱۵ تا ۱۸ سال رسماً به عنوان کارگر نوجوان به رسمیت شناخته می‌شوند و حتی می‌توانند بیمه شوند. ماده ۸۴ نیز به شرایطی مانند اینکه کار به جسم و روح کودکان آسیب نزند، ساعت کار کمتر داشته باشد و… اشاره کرده است.

وی ادامه می‌دهد: کودکان خیابانی بیشتر کودکان کار در خیابان هستند و شیوع‌شناسی‌ها و پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام شده نشان می‌دهد که بیش از ۸۰ درصد این کودکان، کودکانی هستند که با خانواده‌هایشان ارتباط دارند و معمولاً پسران سه تا چهار برابر دختران به عنوان کودکان کار در خیابان فعالیت دارند. عموم این کودکان کسانی هستند که با خانواده‌هایشان ارتباط دارند و برای امرار معاش خانواده خود کار در خیابان را ترجیح می‌دهند و آن نگاه جرم‌انگارانه نسبت به این کودکان باید حذف شود.

رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران با اشاره به دغدغه‌های که در زمینه کودکان کار و کار کردن آن‌ها وجود دارد، خاطرنشان می‌کند: این نگاه که عموم این کودکان کودکانی هستند که در باندها هستند را تأیید نمی‌کنم. با توجه به این که اکثر این کودکان با خانواده‌هایشان ارتباط دارند به نظر این نگاه، نوعی برچسب نامیمون به این گروه از کودکان است، بر اساس ارزیابی سریع ابتلا به HIV در کودکان خیابانی که سال ۹۲ انجام شده است درصد قابل توجهی از این کودکان مبتلا به اچ آی وی هستند و با توجه به این که وقتی کودکان وارد کار در خیابان می‌شوند معمولاً تهدیدهایی مانند مصرف سیگار، وابستگی به مواد مخدر و مشروبات الکلی و خشونت‌هایی بر این افراد وارد می‌شود و سوءاستفاده‌هایی که از این افراد صورت می‌گیرد که بخشی از آزارها و سوءستفاده‌ها به آزارهای جنسی یا بهره‌کشی جنسی برمی‌گردد و این از تبعات کار در خیابان است.

قانون حمایت از کودکان در خصوص کار کودک چه می‌گوید؟
وی با تاکید بر اینکه برخی از این کودکان کار، کودکان بی‌سرپرست و یا بدسرپرست هستند، می‌افزاید: در این زمینه اصل ۲۱ قانون اساسی را داریم، برخی از خانواده‌ها نیز نیازمند هستند که در این زمینه هم اصل ۲۱ و هم اصل ۲۹ قانون اساسی را داریم. در بحث آموزش نیز اصل ۳۰ قانون اساسی را داریم. در موضوع پیشگیری از جرم نیز اصل ۱۵۶ قانون اساسی به موضوع پیشگیری از وقوع جرم پرداخته است از طرفی دیگر در قانون تشکیل سازمان بهزیستی حمایت از کودکان و هم حمایت از کودکان بی‌سرپرست و خانواده‌های نیازمند آمده است. ماده ۷۹ قانون کار، کار را برای کودک ممنوع کرده و ماده ۸۰، کارگر با سن بین ۱۵ تا ۱۸ سال را با شرایطی که تا ماده ۸۴ در قانون کار برای این افراد تعریف می‌کند به عنوان کارگر نوجوان به رسمیت شناخته است.

موسوی چلک اضافه می‌کند: از طرفی دیگر قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی وجود دارد و در آنجا هم موضوع حمایت از کودکان بی‌سرپرست، بدسرپرست و خانواده‌های نیازمند که برخی از این کودکان ممکن است فرزندان همین خانواده‌های نیازمند باشند، در این قانون دیده شده است و قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست سال ۹۲ و قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب سال ۱۳۹۹ نیز وجود دارد همچنین آئین‌نامه ساماندهی کودکان خیابانی، پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک، آئین‌نامه اورژانس اجتماعی، مقابله‌نامه ۱۸۲ سازمان بین المللی و آئین‌نامه منع فوری اشکال کار کودک نیز وجود دارد بنابراین سیاست‌گذاری در این حوزه کم نداریم، ضمن اینکه دولت موظف به اجرای نظام چند لایه تأمین اجتماعی است.

کودکی گمشده در پیچ و تاب سختی کار

وی با بیان این که حضور کودکان در خیابان محرومیت‌های فراوانی را برای آن‌ها در پی دارد، می‌گوید: محرومیت کودکان از تحصیل، سوءتغذیه، بیماری‌های پوستی و جسمی، بیماری‌های تغذیه‌ای و گوارشی را به دنبال دارد. در کنار این موارد، آزارهای روانی یا شرایط نامساعد برای سلامت روانشان مطرح است که می‌تواند مانند سایر ابعاد نگران‌ کننده باشد، آن ترس و ناامنی که دارند، خشونتی که بر آنها وارد می‌شود و ناسازگاری که ممکن است به دلیل شرایط کار در خیابان داشته باشند و نوع برخوردی که مردم با آنها دارند همچنین محدودیت‌هایی که برای دسترسی به خدمات عمومی از جمله آموزش، بهداشت و درمان و حمایت‌های اجتماعی دارند، زمینه‌ای را فراهم کرده که این گروه از کودکان باید مورد توجه بیشتری قرار گیرند.

کرونا مشکلات کودکان کار را افزایش داد
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران با اشاره به این که مبارزه با کار کودکان باید به عنوان دغدغه در جامعه مطرح شود، اظهار می‌کند: اگر نگران کار کودکان و مبارزه با این معضل اجتماعی هستیم باید در این زمینه دغدغه‌مند عمل کنیم و تا زمانی که شرایط اقتصادی بهتر نشود و اعتیاد کنترل نشود نمی‌توان بدون در نظر گرفتن این شرایط کودکان کار در خیابان را مدیریت کرد تا شاهد کاهش این کودکان باشیم.

وی با تاکید بر این که بیش از ۸۰ درصد این کودکان به دلیل فقر کار می‌کنند، تصریح می‌کند: درصد قابل توجهی از آنها کودکانی هستند که خانواده‌های نابسامان و عضو معتاد دارند، تا زمانی که به دنبال اجرای نظام چندلایه تأمین اجتماعی نرویم و افراد نیازمند را به موقع شناسایی نکنیم و متناسب با شرایط آنها را حمایت نکنیم، نه تنها نمی‌توانیم امیدی به بهبود وضعیت این گروه از کودکان داشته باشیم باید منتظر افزایش تعداد کودکان کار در خیابان باشیم، البته کرونا هم به این موضوع دامن می‌زند و بدون شک آثار بر جا مانده از کرونا را هم باید به عنوان بخش ویژه‌ای در مبارزه با کار کودکان در جامعه مدنظر قرار دهیم.

فقر، ریشه اصلی کار کودک
همچنین مجتبی ناجی، روانشناس در خصوص کودکان کار به خبرنگار ایمنا می‌گوید: بیشتر کودکان کار به دلیل فقر اقتصادی، اعتیاد خانواده و فقر فرهنگی به صورت فصلی یا دائم مشغول کار می‌شوند و این قشر، قشری ضعیف و آسیب‌پذیر هستند که ناچار به کار اجباری هستند که می‌توان با حمایت از آنها زندگی و آینده شان را تغییر داد.

وی با اشاره به آمار کودکان کار در استان اصفهان، تصریح می‌کند: بیش از صدها کودک کار در شهر اصفهان تحت نظارت مراکز حمایتی، آموزشی و روانی هستند که به شکل روزانه از خدمات آموزشی، حمایتی و تربیتی این مؤسسات استفاده می‌کنند علاوه بر این به طور متوسط سالانه تعداد ۲۳۰ کودک به مرکز حمایت کودکان خیابانی دولتی بهزیستی استان وارد می‌شوند و عمده این کودکان دارای خانواده هستند و با ارتباطی که با خانواده آنها گرفته می‌شود این کودکان دوباره به دامان خانواده خود بازگردانده می‌شوند و خانواده تحت مشاوره و آموزش قرار می‌گیرد همچنین دیگر نیازهای آنها مانند نیازهای مشاوره‌ای درمانی، روانپزشکی، حمایتی و مددکاری در حد مقدور برای آنها انجام می‌شود تا بتوانند حمایت لازم از کودک را داشته باشند.

تأثیر نداشتن حمایت‌های مقطعی از کودکان کار
این روانشناس با تاکید بر این که حمایت از این افراد نباید مقطعی و کوتاه مدت باشد، می‌افزاید: مؤسسات مختلف با کمک خیران هم نمی‌توانند حمایت درست و کاملی از این افراد داشته باشند بهتر است سازمان‌هایی ذی‌ربط در زمینه‌های مختلف کودکان کار و خانواده آنها را تحت حمایت قرار دهند تا کودک بتواند در بنیان خانواده خود رشد کند و حامی داشته باشد.

کودکی گمشده در پیچ و تاب سختی کار

وی با اشاره به نحوه زندگی کودکان کار و خیابان، خاطرنشان می‌کند: این کودکان که معمولاً مورد بهره‌کشی جنسی هم قرار می‌گیرند در بزرگسالی آرامش روانی و سلامت روانی کافی نخواهند داشت و آسیب‌ها در بزرگسالی در بین این کودکان ماندگار خواهد بود و بزهکاری را تداوم می‌بخشد، بستر بهره‌کشی جنسی از این کودکان فراهم است و ممکن است لزوماً مورد بهره‌کشی جنسی قرار نگیرند اما این آسیب برای کودکان کار معضل بزرگی است و باید مورد توجه قرار گیرد.

ناجی می‌گوید: این کودکان به جای این که در فضای امن خانه باشند در خیابان‌ها پرسه می‌زنند که در این فضا انواع سوءاستفاده‌ها از کودک می‌شود مانند حمل مواد مخدر، دزدی، گدایی و …. بیشتر کودکان کار بر اثر فقر خانواده به خیابان‌ها پناه می‌برند و فقر بیشتر عاملی است که بر سرنوشت این کودکان تأثیر می‌گذارد، این کودکان از بهداشت و آموزش محروم هستند، آنها با گرسنگی، تغذیه نامناسب، مشکلات بهداشتی، بیماری، حفظ سلامت روانی، مشکلات روحی و جسمی، مشکلات تحصیلی و غیره مواجه هستند که این مسائل باعث می‌شود کودکان دچار مشکلات جسمی، روانی و رفتاری شوند.

وی با تاکید بر این که کودکان کار و خیابان در معرض ابتلا به انواع بیماری‌ها به ویژه کرونا هستند، تصریح می‌کند: کودکان کار و خیابان علاوه بر ایجاد ازدحام و ترافیک در خیابان، منبع متحرک میکروب و ویروس هستند، به ویژه این که جامعه با پاندمی کرونا درگیر است و لازم است که در این زمینه به کودکان کار و خیابانی رسیدگی و توجه شود.