به گزارش سرویس بهداشت و درمان سایت کارگر آنلاین ، حکمای ایرانی بر این باور بودند که همانگونه که پیدایش بیماری نیاز به سبب دارد،  تندرستی نیز بدون تدبیر و تدارک سبب های آن، پایدار و برقرار نمی ماند.  حکما این اسباب را شش سبب می دانستند و آنها را به نام " اسباب سته "  یا "  سته ضروریه "  می خواندند و برای هر یک چند و چون بسیار برمی شمردند. این شش سبب عبارت اند از: هوا، خوردنی ها و آشامیدنی ها، حرکت و سکون بدنی، خواب و بیداری،  استفراغ (به معنی فراغت یافتن و آسوده شدن از مواد زاید و سمی از طریق دفع از راه های طبیعی ) و احتباس ( نگهداری مواد حیاتی در بدن ) و رویدادهای نفسانی.

فصل بهار

بیشتر پزشکان، بهار را معتدل‌ترین فصل‌ها می‌دانند؛ هم از نظر سرما و گرما و هم از نظر خشکی و تری. در این فصل، آدمی از سرمای زمستان به هوای معتدل بهار منتقل می‌شود و لذا باید متوجه این تغییرات آب و هوایی باشد؛ به ویژه اینکه بعد از بهار، فصل تابستان در راه است. «هنگامی که بهار به مزاج اصلی خود باشد، برترین فصل‌ها است؛ زیرا مناسب مزاج خون و روح است. طبیعت فصل بهار معتدل است؛ اما میل به حرارت ملایم و رطوبت دارد. این فصل، به جهت آنکه خون را به اعتدال به سوی پوست جذب می‌کند. قرمز کننده رنگ رخسار است؛ اما همانند هوای تابستان تحلیل برنده نیست. بهار امراض مزمن را به هیجان وا می‌دارد. به این بیان که خلط‌های راکد را جاری می‌کند و چیزی جز همانند فصد (خون‌گیری) و دفع مواد زائد و کم کردن طعام و زیاد نوشیدن مایعات و شربت‌های خنک، موجب خلاصی از امراض این فصل نیست.

فصل تابستان

طبیعت این فصل، گرم و خشک است.  در واقع تفکر در فصل تابستان را باید از فصل بهار شروع نمود.  به خاطر طبیعتش، تحلیل برنده خلط‌ها و ضعیف کننده قوا و افعال طبیعی (به سبب افراط تحلیل) است.  دم و بلغم را کاهش داده و صفرا را زیاد می‌کند و لذا باید غذای سرد استفاده نمود.  فصل تابستان، موافق مزاج پیران، بلغمی مزاجان و مرطوبان است؛ زیرا هوای تابستان، رطوبت را کاهش می‌دهد و سردی را تعدیل می‌نماید.  در تابستان چون حرارت میل به ظاهر دارد (به مناسبت حرارت ظاهری خورشید)، باطن سرد است و به همین دلیل هضم ضعیف می‌باشد و لذا سزاوار است که غذا در آن برعکس فصل زمستان، معتدل، نرم و سبک باشد.  در فصل تابستان باید کمتر غذا خورد.  فعالیت را کمتر کند.  استراحت بیشتری داشته باشد.  اگر کسی تهوع دارد، باید آن را انجام دهد و مسهل قوی نباید خورد.  در این فصل شربت‌های خنک و غذاهای ترش بیشتر باید خورده شود.
مصرف آب‌میوه‌ها، شربت بنفشه، شربت گل و خیار چنبر باید مصرف کرد.  بهتر است که در فصل تابستان خوراک و نوشیدنی‌ها کمتر خورده شود و ورزش نیز کمتر انجام شود. آرامش و استراحت لازم است.

فصل پاییز
مزاج این فصل، سرد و خشک است. مزاج فصل پائیز در سرما و گرما معتدل، ولی در تری و خشکی همانند بهار به اعتدال نیست چون آفتاب تابستان هوا را کاملا خشک نموده و اسباب‌ تری در این فصل چندان آشکار نیست.  در فصل پاییز، به ویژه در پاییزی که هوا متغیر است، باید بهداشت را بسیار رعایت نمود.  نباید مواد غذایی خنک مصرف شود.  آب سرد زیاد نخورد و بر سر نریزد.  در این فصل نباید در جایی سرد خوابید که بدن در اثر سرما به لرزش در آید.  نباید با شکم سیر خوابید.  از گرمای نیمروزی و سرمای صبح باید پرهیز کرد و شب‌ها و صبح‌ها سر را از سرما پوشاند.  در این فصل باید از میوه‌های موسمی تا حد امکان دوری جست و زیاد نخورد از میوه‌های مناسب این فصل می‌توان به سیب، به و گلابی اشاره کرد.  باید به بیرون راندن مواد زائد از بدن پرداخت تا در زمستان گرد هم نیایند.

فصل زمستان

در این فصل آفتاب از سمت الراس به غایت دور شده و لذا هوا سرد و با بارش باران زیاد هوا مرطوب است.  با توجه به اینکه فصل زمستان تقریبا عکس تابستان است، تغذیه آن‌هم عکس تغذیه در تابستان می‌باشد؛ یعنی در زمستان غذایی باید میل شود که گرمی می‌بخشد و نباید از غذاهایی مانند دانه‌ها و سبزی‌ها که به لحاظ مواد غذایی ضعیف هستند، استفاده کرد. غذای زمستانی باید دارای ارزش غذایی بیشتری باشد.  به علت هوای سرد در زمستان، بدن باید فعالیت زیادی داشته باشد و غذای زیادی به آن برسد، اگر زمستان جنوبی باشد، باید ورزش زیاد انجام گیرد و غذا کمتر خورده شود.  نان گندم زمستانی باید قوی‌تر و پرمغزتر از نان گندم تابستان باشد؛ همچنین گوشت‌ها و غذاهای سرخ شده و امثال آنها.  سبزی‌هایی مانند خرفه و کاسنی برای زمستان نباید مصرف شود و به‌جای آن سبزی‌هایی همچون کلم و گل کلم و چغندر و کرفس جایگزین شود. در فصل زمستان حرارت در بدن زیاد و قوی‌تر می‌باشد، لذا هضم آسان‌تر غذا است، پس مناسب است که غذا از نظر کمیت و مقدار زیادتر و غلیظ‌تر باشد.  چون در فصل زمستان غلبه با برودت و رطوبت است، مناسب است که جمیع تدابیر، مایل به گرمی و خشکی باشد تا تعادل برقرار گردد.

بخشی از اموری که زیرگروه سبب ضروری نخستین ( هوا ) برشمرده می شوند، تدابیر مربوط به فصل های سال هستند. بر اساس آموزه های طب سنتی ایران، یکی ازمهم ترین راه های نگهداری تندرستی (حفظ الصحة) و پیشگیری از بیماری ها ( تقدمة الحفظ )، به کار بستن تدابیر متناسب با هر فصل در گذر سال است.  حکمای ایرانی، آگاهانه و پیشبینانه راه و چاره هایی اندیشیده بودند تا  تندرستان (و نیز بیماران) با مزاج های گوناگون بدانند که به مقتضای  چگونگی سرشت خود و به تناسب دور فلک و گردش فصول، باید از چه اموری گریز و پرهیزکنند و به چه اعمالی روی آورند تا از هماهنگی داخلی و اعتدال مزاجی  بیرون نروند و یا آن که زودتر بدان هماهنگی بازگردند. این بایست و نبایست ها و چند و چون ها، بخش هایی بس خواندنی ازکتب طب سنتی را در برمی گیرد و جالب آن که با وجود آکندگی از نکته سنجی ها و ریز بینی های فراوان، همواره کل نگرانه و با دیدی  باز و گشاده به موضوع تندرستی فرد، بیان شده است.

سال معتدل و غیرمعتدل

به صورت کلى اگر سالى معتدل باشد؛ یعنی فصول، مطابق انتظار باشند؛ بیمارى ها در آن کمتر رخ مى دهند ولى در سال هاى غیر معتدل که فصول از نظر مزاجی شبیه هم می شوند یا مزاج غیرعادی پیدا می کنند(مثلا زمستان گرم یا تابستان خنک) بیمارى ها طولانى مى شوند؛ چرا که در حالت طبیعى، بیمارى ناشى از سوء مزاج، در فصول بعد به علت تغییر و تخالف مزاج فصول، که با نظمی حکیمانه درپی هم می آیند؛ رو به بهبود می رود. در سال غیر معتدل این حالت اتفاق نمى افتد و بیمارى هاى مزمن بیشتر بروز مى کنند.

بهار طبّی، بهار نجومی

تعریف منجمان و طبیبان از فصل بهار متفاوت است. بهار نجومی، فصلی است 93 روزه که با تحویل سال، آغاز و با پایان خرداد ماه تمام می شود.

از نظر طبیبان، فصل بهار، برهه اى از سال است که مردم سرزمین هاى معتدل نیازمند پوشیدن لباس گرم به علت سردى هوا و یا خنک کردن هوا به علت گرمى آن نباشند. شروع بهار، به سبب روییدن گیاهان و برگ برآوردن درختان و ظهور شکوفه‌ها، موجب سبزی و خرمی زمین است و باعث بارداری حیوانات، رونق چهره و بدن و فربهی و سرخی رنگ رو می‌گردد. شاید این معیارهای اخیر- یعنی سبزی زمین و ظهور شکوفه و برگ درختان- را بتوان معیار دیگری برای شروع بهار طبّی دانست.

در مناطقی مانند تهران، معمولا بین اوّل تا نیمه اسفند، بهار طبّی آغاز می شود.

طبیعت بهار

عدّه ای طبیعت بهار را معتدل، و برخی گرم و مرطوب می دانند امّا درواقع باید گفت که مزاج فصل بهار، گرم و مرطوب در حد اعتدال است و به سبب اعتدال مزاج و لطافت، مقوی قوا و روح طبّی است و موجب تقویت آنها می‌گردد.

 
این فصل موافق با تمام سنین است و به ویژه برای پیران و صاحبان مزاج سرد و خشک(سوداوی ها) مناسب‌ترین فصل برای زندگی و سلامت است امّا بلای جان دموی هاست که به خواب و خمیازه و کش آمدن بدن، گرفتارند.

در بهار سه اتّفاق مهم در بدن رخ می دهد:

1- در فصل زمستان، مقدار غذایی که ما مصرف می‌کنیم در مقایسه با سایر فصل‌ها کمی بیشتر است و سهم غذاهای مقوی و غلیظ هم در رژیم غذایی افزایش پیدا می کند. این اتفاق به این دلیل می‌افتد که بدن ما در هوای سرد زمستانی، انرژی بیشتری برای تامین حرارت بدن و مقابله با سرما نیاز دارد. افزایش مصرف موادغذایی، به‌دنبال خود، افزایش میزان موادزائد و غیرضروری به همراه دارد. به این ترتیب که حفره‌های ریز بدن و بافت‌های آن از این موادزائد انباشته می‌شوند و چون افراد، در فصل زمستان نسبت به دیگر فصل‌ها کمتر عرق می‌کنند این مواد زائد، امکان خروج از طریق پوست را پیدا نمی‌کنند.

اما به مرور با گرم شدن طبیعت و آغاز فصل بهار این فضولات منجمد شده در حفره‌های بدنی، روان و سیال شده وارد جریان خون می‌شوند؛ درست مانند اتفاقی که برای برف و یخ زمستانی پیش می آید؛ به خصوص اگر فرد، در زمستان، زیاد، خورده و کم، ورزش کرده باشد؛ این اخلاط زیادتر خواهند بود.

اگر در بهار، بدن نتواند این اخلاط را به طور کامل و از راه های طبیعی دفع نماید؛ این مواد زائد به سوی اندام‌های ضعیف مانند کشاله‌های ران، زیر پوست و اطراف بدن جاری می‌شوند و باعث تولید امراض شایع در این فصل مانند دمل‌ها، ورم‌های چرکی، جوش‌ها، خارش و جرب و ورم‌های حلق می‌گردند.

اگر این اخلاط فاسد، وارد مغز شده به بطن‌های مغزی برسند، موجب بروز صرع و سکته‌ می‌گردند و اگر به غشاهای مغزی وارد شوند وسواس سوداوی را باعث می شوند.

ریزش این مواد به بینی و سینوس ها، زکام، گرفتگی صدا، سرفه و....(آلرژی بهاره) و ریزش آنها به مفاصل باعث ورم‌های چرکی مفصلی و درد مفاصل می‌گردد.

2-  سرما و برودت به‌طور کلی، فعالیت عوامل بیماری زا را در طبیعت و در بدن انسان کند و در بسیاری مواقع متوقف می‌کنند. بنابراین در فصل‌های سرد، به‌ویژه فصل زمستان، امکان فعالیت این عوامل بیماری زا که ممکن است در بدن نیز موجود باشند به‌شدت کاهش پیدا می کند. امّا با نزدیک شدن بهار و گرم شدن هوا، امکان فعالیت این عوامل بیماری‌زا و میکروارگانیسم‌ها بیشتر و بیشتر می‌شود. به این ترتیب با آمدن بهار، احتمال ابتلا به برخی بیماری‌ها به‌ویژه بیماری‌های عفونی در بدن افزایش پیدا می‌کند که اگر این عوامل و دیگر مواد زائدی که در بدن وجود دارد به درستی پاکسازی و تخلیه شوند، امکان ابتلا به بیماری‌ها به حداقل می‌رسد.

اوریون، سرخجه، سرخک، آبله مرغان و سرماخوردگی از جمله رایج‌ترین بیماری‌هایی هستند که با فرا رسیدن فصل بهار در میان بزرگسالان و کودکان دیده می‌شود. چنان که گفته شد، این اتفاق به این دلیل بروز می‌کند که با گرم شدن هوا، حصار برودتی بدن شکسته شده، زمینه فعالیت عوامل بیماری‌زا فراهم می‌شود. از طرفی، افزایش حرارت غریزی بدن در آستانه بهار، موجب فعال شدن این عوامل بیماری‌زا شده، به‌طور خودبه‌خود آن‌ها را بیدار و فعال می‌کند و آن‌ها را وارد جریان گردش خون کرده، سبب بروز بیماری‌ها می‌شوند.

نکته: هر بیماری که ماده آن در زمستان ساکن باشد، در این فصل به هیجان آمده، نضج یافته و دفع می‌گردد. پس شدت یافتن بیماری ها در این فصل لزوماً اتّفاق بدی نیست؛ بلکه تلاش طبیعت برای پاکسازی بدن و دفع فضولات از آن می‌باشد.

3- به دلیل از بین رفتن سرما و گرما و رطوبت معتدل بهاری، قوای بدنی تقویت شده، خونسازی تشدید می شود و شخص ممکن است دچار غلبه خلط دم شود، به ویژه اگر تدابیر این فصل را رعایت نکند یا مزاج ذاتی او، دموی باشد.

به همین دلیل، در بهار، بیماری‌هایی همچون دگرگون شدن خون (اختلاف الدم)، خون دماغ، ترک برداشتن رگ‌ها، پیدایش بزاق خون‌آلود و سرفه به وجود می‌آید.

 
نکته: در سال های اخیر، دلیل دیگری برای شدّت گرفتن بیماری ها در بهار پیداشده و آن هم مسافرت های زیاد است. تغییر مکان و در نتیجه مواجهه با آب و هواهای جدید و متغیر، در کنار مشکلات بهداشتی و تغذیه ای مسافرت، اوضاع بیماری ها در بهار را بدتر می کند.

تدابیر فصل بهار

با توجه به آن چه گفتیم مشخص می شود که در بهار باید به بدن کمک کرد تا مواد فاسد را بیرون بریزد و در صورت غلبه خون، چاره ای برای آن اندیشیده شود. تدابیری که در ادامه ذکر می شوند بر اساس همین منطق استوار شده اند:

1- تدابیر پیش از بهار

واقع این است که برای داشتن بهاری خوشایند، باید زمستانی مطلوب را پشت سر گذاشت. به این معنا که در زمستان، غذا، متناسب و به مقدار خورده شود؛ با انجام ورزش به تعریق و دفع مواد زائد کمک کرد و راه های دفعی دیگر مثل روده ها را مراقب بود تا دچار مشکل نشوند و مثلا در صورت یبوست، به درمان آن اقدام کرد.

اگر این گونه باشد، با شروع فصل بهار، بار بدن سبک تر و بر زمین گذاشتن آن آسان تر است.

2- تدابیر بهاری

الف- خون گیری

با توضیحات بالا معلوم می شود که چرا بهار بهترین فصل برای اقداماتی مانند حجامت، فصد و زالواندازی است. این تدابیر، هم اخلاط فاسد را از بدن خارج می کنند و هم غلبه خون را می کاهند. شاید به همین دلیل ساده است که بسیاری از افراد دچار آلرژی بهاری، تنها با یک حجامت ساده، درمان می شوند.

البته نیاز به تذکر ندارد که این کارها باید با مشورت و نظر پزشک مجرّب صورت بگیرد.

اگر در زمره مخالفان حجامت هستید، کم کردن خون از راه خون دادن و یا فلبوتومی در سازمان انتقال خون می تواند تا حد قابل قبولی به شما کمک کند.

ب- سایر پاکسازی ها

تخلیه و تصفیه مزاج به ویژه قی کردن و استفاده از مسهلات: بهترین زمان شروع پاکسازی بهاره، در آغاز بهار، پیش از انبساط و تخلخل اخلاط و پر شدن رگ‌ها و اندام‌ها از آن است.

ج- تدابیر تغذیه ای

بهترین کار در بهار، کم خوردن و کم نوشیدن است. با این کار، بار دفعی بدن کم تر می شود و اشتغال طبیعت به هضم هم کاهش می یابد و خواهد توانست با تمام توان، به چاره جویی مشکلات این فصل بپردازد.

- نبایدهای تغذیه ای در بهار

1- از پرخوری و برهم خوری پرهیز شود.

2- غذاهای خونساز مثل گوشت ها، شیرینی های قوی، روغن ها، تخم مرغ و ... کمتر مصرف شوند.

3- خوردنى ها و آشامیدنى هاى با طبع گرم و به ویژه با طبع گرم و تر، محدود شوند.

4- از خوردن غذاهاى شور، تلخ و تند و تیز پرهیز شود.

5- از خوردن غذاهاى غلیظ مانند کله‌پاچه، گوشت گاو، خامه، ماست ترش و ... خودداری شود.

6- مصرف غذاهای کنسروی و مانده در این فصل حتی از فصول دیگر هم مضرتر است.

7- مرسومات تغذیه ای امروزی بهار(آجیل های بوداده؛ شیرینی های قنادی؛ شکلات و کاکائو و ...؛ انواع پلوها و چلوها با خورش های گوشتی و کباب ها و ...) همه و همه در جهت بدتر شدن اوضاع بهاری بدن عمل می کند و باید از آنها پرهیز کرد.

8- غذاهایی مانند فست فودها در بهار هم مثل همیشه در فتنه انگیزی بدنی نقش ویژه ای دارند.

- بایسته های تغذیه ای در بهار

1- در بهار باید مقدار غذا را کم کرد. پرخوری همیشه مضر است و در بهار، ضرری دو چندان دارد.

2- در این فصل بهتر است از غذاهایی با طبع سرد استفاده کرد تا رقّت اخلاط را تعدیل و حرکت آنها را کند کنند.

3- در این فصل باید بیشتر از غذاهایی استفاده کنیم که ارزش غذایى کمى دارند، یعنی شکم پر کن هستند، مثل میوه ها، سبزیجات، سالادهای ساده، آش ها و شورباها و سوپ های مناسب.

البته باید توجه داشت که اگر با خوردن میوه ای دچار خشکی دهان، نفخ، آروغ و مانند آن شدید، به مصرف آن ادامه ندهید و سراغ میوه ها و سبزی هایی بروید که با مصرف آنها، احساس نشاط و سبکی می کنید.

4- یکی از این دستورات طبی که در گذشته بسیار مرسوم بوده استفاده از آش های طبی است که در مناطق مختلف کشور به شکل های مختلف تهیه می شده معمولا باعث ایجاد لینت مزاج نیز می گشته است. این آش ها معمولا ساده، بدون گوشت و حاوی چاشنی های مناسب برای فرونشاندن گرمای بدن هستند. در این آش ها از سبزی های خودروی بهاری به تناسب مناطق مختلف استفاده می شود چراکه اهل نظر اعتقاد دارند که سبزی های خودروی بهاری، نقش مهمی در کنترل مشکلات این فصل دارند.

5- بعضی خوراکی های ها مناسب دیگر:

- غذاهایی مانند بورانی اسفناج، بورانی شبدر و یونجه، آش شبدر و قره قروت؛ چلو گشنیز با گوشت جوجه خروس محلی(غذایی مناسب برای اطفال در این فصل، چراکه گوشت جوجه خروس لطیف و زودهضم است و فضولات کمی به جای می گذارد).

- نوشیدنی‌ها و رب‌های خنک و فرونشاننده گرما مانند شربت ریواس، شربت زرشک، شربت آبغوره، شربت آب لیمو، شربت رب انار، سکنجبین؛کاهو سکنجبین؛ سوپ جو؛ ماءالشعیر طبی؛ آب گیاهان و سبزی‌های صحرایی بهاری به ویژه اگر مخلوطی از چند تای آنها باشد.

- حبوبات با طبع خنک مانند ماش، نخود فرنگی و جو.

- آب ماست و آب دوغ برای افراد بسیار گرم مزاج.

- عرق‌های گیاهی مثل عرق بید، عرق خطمی، عرق خطمی، مخلوط مساوی عرق های شاه تره وکاسنی؛ حتی می توان از این عرقیات، در این فصل به جای آب آشامیدنی استفاده کرد.

د- فعالیت بدنى 

فعالیت بدنى باید در حد متوسط باشد تا به دفع مواد زائد کمک کند. اگر ورزش و فعالیت سنگین انجام دهیم، گرماى زیادى در بدن تولید مى شود که موجب حرکت بیشتر اخلاط در بدن مى گردد. به علاوه فعالیت بدنى کم نیز فایده اى براى بدن ندارد.

بهترین زمان ورزش کردن در بهار، یکی دو ساعت بعد از طلوع آفتاب است تا از سویی سرمای صبحگاهی تعدیل شده باشد و از سویی، گرمای میانه روز غلبه نکرده باشد.

هـ - لباس

براساس متون طب سنتی ایران، در فصل بهار،  پوشیدن لباس‌هایی با جنس کتان بهترین نوع پوشش است. چرا که این نوع پارچه به لحاظ مزاج و طبع، سازگاری زیادی با فصل بهار دارد. البته کرباس نرم نیز توصیه شده است.

و- استحمام

در بهار باید از استحمام طولانی یا خیلی گرم و سونا اجتناب کنیم.

ز- اعراض نفسانی

پرهیز از جنبش زیاد روانی(خشم و عصبانیت زیاد، فعالیت جنسی بیش از حد، شادی و هیجانات افراطی و ...)؛ زیرا به مزاج هوا کمک می‌نماید و عوارض آن را افزایش می‌دهد.

ح- در صورتی که به مسافرت می روید؛ شهرهایی با آب و هوای معتدل بروید.