مشمولان این قانون که به مدت ۳۴ سال است در کشور اجرا می‌شود، افرادی هستند که در کارگاه‌های مشمول قانون کار اشتغال دارند و کارفرمایان ماهانه سه درصد سهم بیمه بیکاری آنان را پرداخت می‌کنند؛ لذا منابع مالی صندوق بیمه بیکاری توسط کارفرمایان تأمین می‌شود و بیمه‌شدگان و دولت هیچ نقشی در تأمین منابع مالی آن ندارند.

طبق قانون، سازمان تأمین‌اجتماعی موظف است در صورتی که فردی به طور ناخواسته بیکار شود، مقرری بیمه بیکاری او را بر اساس تشخیص و معرفی وزارت کار پرداخت کند. تمامی‌ مشمولان قانون تأمین‌اجتماعی که تابع قوانین کار هستند، به غیر از بازنشستگان و ازکارافتادگان کلی، اتباع خارجی و صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه‌شدگان اختیاری، مشمول مقررات قانون بیمه بیکاری هستند. در حال حاضر افراد مجرد واجد شرایط از شش ماه تا ۳۶ ماه و افراد متأهل از ۱۲ ماه تا ۵۰ ماه می‌توانند از مقرری بیمه بیکاری برخوردار شوند.

مبلغ بیمه بیکاری
طبق قانون، مقرری روزانه بیمه بیکاری ۵۵ درصد متوسط دستمزد، حقوق یا کارمزد روزانه فرد بیمه‌شده است. برای افراد متأهل و متکفل، به ازای هر یک از افراد تحت تکفل (حداکثر تا ۴ نفر) ۱۰ درصد حداقل دستمزد زمان شروع بیکاری به این مبلغ اضافه می‌شود، اما در هر صورت مبلغ کلی آن نباید از حداقل دستمزد تعیین‌شده برای هر سال کمتر و از ۸۰ درصد متوسط دستمزد یا حقوق بیمه‌شده بیشتر باشد.

بیمه بیکاری و قراردادهای موقت

• به موجب بند «و» ماده (۱۰) قانون کار، یکی از شروط تنظیم قرارداد؛ تعیین مدت قرارداد در کار با مدت معین است که با توافق و تراضی کارگر و کارفرما تعیین می‌شود؛ لذا اراده کارگر در تعیین مدت قرارداد دخیل بوده و در نتیجه قطع رابطه استخدامی ‌کارگر با کارفرما به دلیل اتمام مدت قراداد از مصادیق اخراج بدون میل و اراده کارگر محسوب نمی‌شود.
• در این راستا آراء متعددی از جمله رأی وحدت رویه شماره ۸ مورخ ۱۶‌/۱‌/۸۳ هیأت عمومی‌ دیوان عدالت اداری صادر شده که به موجب آن «قطع رابطه استخدامی‌کارگر با کارفرما به واسطه انقضای مدت کار و این که تنظیم قرارداد و تعیین شرایط آن از جمله مدت قرارداد مبتنی بر تراضی و توافق طرفین است، بیکاری کارگر از مصادیق ماده (۲) قانون بیمه بیکاری (اخراج بدون میل واراده) محسوب نمی‌شود.» به عبارت دیگر، قانونگذار دخالت و اراده بیمه‌شده در انعقاد قرارداد مدت معین و توافق کارگر با کارفرما در این خصوص را مستثنی از مصادیق ماده (۲) قانون فوق تلقی کرده است.

اما با توجه به رواج قراردادهای موقت که اکثر قراردادهای حاکم بر روابط کار را قرارداد موقت تشکیل می‌دهند و همچنین به منظور صیانت از نیرو کار و تأمین معیشت و حمایت از کارگران دارای قرارداد مدت موقت، در تاریخ اسفند‌ماه سال ۱۳۸۴ تفاهمنامه‌ای بین سازمان تأمین‌اجتماعی و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی منعقد شد که بر اساس آن کارگران دارای قرارداد مدت معین شاغل در فعالیت‌های با ماهیت دائم، در صورت داشتن یک سال سابقه در آخرین کارگاه از تسهیلات قانون بیمه بیکاری بهره‌مند شدند. در حال حاضر نیز بیش از ۷۰ درصد مقرری‌بگیران صندوق بیمه بیکاری را کارگرانی تشکیل می‌دهند که در پایان قرارداد کار، بیکار شده‌اند و مابقی بیکاران مشمول صندوق را سایر کارگران تشکیل می‌دهند.

• از این رو، باید تفاهمنامه سازمان تأمین‌اجتماعی و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی را در راستای حمایت از کارگران دارای قرارداد موقت ارزیابی کرد که نه‌تنها موجب تضییع حقوق کارگران نشده، بلکه در جهت حفظ حقوق کارگران و در راستای صیانت از نیروی کار و تأمین معیشت و برقراری بیمه بیکاری برای هزاران کارگر قراردادی که در پایان قرارداد مدت معین بیکار شده‌اند و قانوناً مستحق مقرری نیستند، تبیین شده و به هیچ عنوان نافی بند «الف» ماده (۶) قانون بیمه بیکاری نیست.
• در حال حاضر کارگران رسمی ‌و همچنین افرادی که در اثنای فصل کار یا اثنای قرارداد کار یا پروژه، بیکار می‌شوند با داشتن شش ماه سابقه پرداخت حق بیمه، مشمول دریافت بیمه بیکاری قرار می‌گیرند و برقراری مقرری اشخاصی که به دلیل حوادث قهریه و غیر‌مترقبه بیکار می‌شوند نیز بدون نیاز به داشتن شش ماه سابقه مقرر انجام می‌پذیرد.

بیمه بیکاری ناشی از کرونا
اگرچه منبع تأمین مقرری بیمه بیکاری کارگران، پرداخت سه درصد حق بیمه از سوی کارفرمایان است و بر اساس قانون بیمه بیکاری، در صورت وقوع حوادث قهریه نظیر سیل، توفان، زلزله و آتش‌سوزی، صندوق بیمه بیکاری موظف است به کسانی که دچار آسیب شده و شغل خود را از دست داده‌اند به طور موقت بیمه بیکاری پرداخت کند، اما در شرایط خاصی مانند همه‌گیری کرونا که تعداد بیکار‌شدگان در همه جای دنیا به یکباره شدیداً افزایش یافت، دیگر سه درصد حق بیمه بیکاری پاسخگو نیست و حاکمیت و دولت‌ها به موضوع ورود کرده و برنامه‌های حمایتی در این زمینه را پیش‌بینی و منابع مالی صندوق را تأمین می‌کنند.

• تا پیش از این همه‌گیری، فرایند پرداخت مقرری بیمه بیکاری به متقاضیان و افراد بیکار شده در حال اجرا بود، اما شیوع کرونا باعث شد تا بیشتر کارگاه‌ها، کسب‌و‌کارهای خرد و کوچک، مشاغل و صنوف خدماتی تحت تأثیر کرونا به‌شدت آسیب‌دیده و با توقف فعالیت روبه‌رو شوند، در نتیجه تعداد بیکاران بیشتری به متقاضیان بیمه بیکاری افزوده شد و در سه ماه اول شیوع کرونا، تعداد متقاضیان دریافت بیمه بیکاری به ۷۵۰ هزار نفر رسید. این در حالی است که تا اسفند‌ماه سال ۱۳۹۸ جمعاً ۲۲۶ هزار متقاضی بیمه بیکاری در حال دریافت مقرری بودند.
• در این راستا، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از متقاضیان و کسانی که در سه ماهه مذکور دچار بیکاری و توقف فعالیت شده بودند، درخواست کرد تا با مراجعه به سامانه (bimebikari.mcls.gov.ir) اطلاعات و درخواست بیمه بیکاری خود را به ثبت رسانند. طبق گزارش‌ها، در شوک نخست کرونا دست‌کم یک میلیون و ۶۰۰ هزار شغل آسیب دیدند و یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر هم از کار بیکار شدند.

طبیعتاً سه درصد حق بیمه‌هایی که کارفرمایان به حساب صندوق بیمه بیکاری واریز می‌کنند، تکافوی این تعداد بیکاران را نمی‌داد و از این رو، دولت ساز‌و‌کار حمایت از کسب‌و‌کارهای آسیب‌دیده را تعریف کرد و با اختصاص منابع مورد نیاز زمینه بهره‌مندی متقاضیان از مزایای بیمه بیکاری کرونا را فراهم آورد. دولت همچنین به منظور حمایت از صنوف و کارگران آسیب‌دیده از کرونا، تاکنون مبلغ هزار و ۷۲۰ میلیارد تومان اعتبار برای کمک به صندوق بیمه بیکاری اختصاص داد و با حمایت سازمان برنامه و بودجه و اهتمام وزارت کار، سازمان تأمین‌اجتماعی و دستگاه‌های مربوطه، روند واریز مقرری بیمه بیکاری به متقاضیان مشمول و کارگران بیکار شده با جدیت دنبال و مقرر شد تا بیمه بیکاری سه ماه اسفند‌ماه سال ۱۳۹۸ و فروردین و اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۹ که ماه‌های اوج شیوع کرونا بود، به کارگران آسیب‌دیده از کرونا پرداخت شود.

آمار‌های برقراری بیمه بیکاری در ایام شیوع کرونا حاکی است پرداخت بابت ایام بیکاری دوره شیوع کرونا (از ابتدای اسفند‌ماه سال ۹۸ تا پایان اردیبهشت‌ماه سال ۹۹ به مدت سه ماه) به یک میلیون و ۲۶۸ هزار «نفر – ماه» صورت پذیرفت. همچنین پرداخت بیمه بیکاری به مشمولان قبلی صندوق (۲۲۶ هزار نفر در پایان سال ۱۳۹۸) و از محل منابع صندوق بیمه بیکاری، اکثراً به کارگران قراردادی صورت پذیرفته است.

دریافت غیرحضوری بیمه بیکاری تأمین اجتماعی
با گسترش خدمات الکترونیکی سازمان تأمین اجتماعی، دیگر بیمه‌شدگان متقاضی دریافت بیمه بیکاری برای درخواست و تشکیل پرونده نیازی به مراجعه به شعب این سازمان ندارند. در این راستا، سامانه خدمات غیرحضوری تأمین‌اجتماعی به سامانه بیمه بیکاری اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی متصل است و متقاضیانی که پس از طی مراحل و تأیید اداره کار معرفی می‌شوند برای دریافت مقرری بیمه بیکاری نباید به شعب تأمین‌اجتماعی مراجعه کنند. درخواست این افراد به صورت سیستمی ‌به شعب تأمین‌اجتماعی ارسال و در صورت داشتن شرایط لازم، مقرری ماهانه بیمه بیکاری یه حساب آنها واریز می‌شود. از این رو، تمامی ‌بیمه‌شدگان از جمله متقاضیان مقرری بیمه بیکاری می‌بایست در سامانه خدمات غیرحضوری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به نشانی (Prkar.mcls.gov.ir) ثبت‌نام تا بتوانند به راحتی خدمات مورد نیاز را دریافت کنند.

چند نکته مهم

• بیمه‌شده بیکار برای دریافت مقرری بیمه بیکاری، باید حداکثر ظرف مدت ۳۰ روز از تاریخ بیکاری موضوع را به واحد تعاون، کار و رفاه اجتماعی ذی‌ربط اطلاع دهد و آمادگی خود را برای اشتغال به کار تخصصی خود یا کار مشابه آن اعلام کند.
• بیمه‌شدگانی که به علت بروز حوادث غیرمترقبه مانند سیل، جنگ، زلزله و آتش‌سوزی بیکار می‌شوند، برای دریافت مقرری بیمه بیکاری، نیاز به داشتن سابقه پرداخت حق بیمه برای مدت زمان خاص ندارند و حتی اگر در روز اول کار بر اثر این حوادث بیکار شوند، با رعایت سایر شرایط مقرر می‌توانند مقرری بیمه بیکاری دریافت کنند.

بیکار‌شدگانی که وفق مقررات قانون کار و حسب آراء صادره از مراجع حل اختلاف مقرر در این قانون به دلیل قصور در انجام وظایف محوله و یا نقض آیین‌نامه‌های انضباطی کارگاه توسط کارفرما اخراج شده‌اند مستحق دریافت مقرری بیمه بیکاری نخواهند بود. کارگران فصلی در صورتی که صرفاً در اثنای فصل کار اخراج شوند و بیکاری آنها بدون اراده تشخیص داده شود مشمول دریافت مقرری بیمه بیکاری خواهند بود.

• در صورتی که پس از پرداخت مقرری بیمه بیکاری به بیمه‌شده‌ای مشخص شود که بیکاری بیمه‌شده، ناشی از اراده شخص وی بوده است، بیمه‌شده باید وجوه دریافتی به عنوان مقرری بیمه بیکاری را به سازمان تأمین‌اجتماعی بازپرداخت کند.

همچنین بیمه‌شدگانی که با دریافت مزد ایام بلاتکلیفی به کار قبلی خود باز‌می‌گردند نیز باید مبالغ دریافتی را به تأمین‌اجتماعی برگردانند. چنانچه بیمه‌شده بیکار، اشتغال مجدد خود را اعلام نکند و به‌رغم اشتغال همچنان به دریافت مقرری بیمه بیکاری ادامه دهد، باید مقرری دریافتی از زمان اشتغال را به تأمین‌اجتماعی برگرداند.

• مدت دریافت مقرری بیمه بیکاری جزء سوابق پرداخت حق بیمه از نظر بازنشستگی، فوت و ازکارافتادگی محسوب می‌شود. مقرری بیمه بیکاری افراد واجد شرایط از روز اول بیکاری بیمه‌شده قابل پرداخت است.

مقرری بیمه بیکاری در این شرایط قطع می‌شود: بیمه‌شده مجدداً به کار اشتغال یابد؛ بیمه‌شده بیکار از قبول شغل تخصصی خود یا شغل مشابه پیشنهادی خودداری کند؛ بیمه‌شده بیکار، مشمول استفاده از مستمری بازنشستگی یا ازکارافتادگی کلی شود؛ بیمه‌شده با دریافت مزد ایام بلاتکلیفی به کار اولیه برگردد؛ مدت زمان استحقاقی بیمه‌شده برای دریافت مقرری بیکاری خاتمه یابد و بیمه‌شده فوت کند.
آیا به بیمه‌شدگان اختیاری بیمه بیکاری تعلق می‌گیرد؟

• محل تأمین مقرری بیمه بیکاری، سه درصد حق بیمه‌ای است که کارفرمایان به همین عنوان پرداخت می‌کنند. از آنجا که بیمه‌شدگان صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه‌شدگان اختیاری خودشان حق بیمه خود را پرداخت می‌کنند و کارفرما ندارند، بیمه بیکاری به آنان تعلق نمی‌گیرد./منبع: هفته نامه آتیه نو شماره ۳۰۳ مهر ۱۴۰۰