کارگر آنلاین  | کرسی «پیوند ظاهر و باطن قرآن با تکیه بر آیات و روایات» امروز، سوم آذرماه، با حضور محمدحسین بیات، مدیر گروه قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی، حسین کلباسی‌اشتری، عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی و حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی بروجردی، پژوهشگر قرآنی برگزار شد. متن سخنان محمدحسین بیات در ادامه می‎آید؛

در باب قرآن و ابعاد وجودی آن هرچه بگوئیم، کم گفته‌ایم. بحث ما امروز در پیوند ظاهر و باطن قرآن است؛ لذا به سه نکته اساسی در این زمان اندک اشاره می‎کنم. فی‌الجمله از آیات و احادیث، علمای بزرگ و متفکران جهان اسلام که عارفان و فیلسوفان نامدار اسلامی هستند بر این هستند که قرآن دارای باطن و ظاهر است و این از بدیهیات دین ماست گرچه برخی با این عنوان که قرآن به زبان عربی است می‎گویند قرآن باطن ندارد که البته حرف آنها علمی نیستند.

در قرآن کریم چهار آیه اصل است که تصریح دارد قرآن همین الفاظ ظاهری نیست. در آغاز سوره زخرف آمده است قرآن را به عربی قرار دادیم یعنی در قالب زبان ریختیم باشد که مردم در آن تعقل کنند یعنی از طریق الفاظ می‎توانند به باطن برسند. اما اصل قرآن ام‌الکتاب است. سپس فرموده است «لدینا» یعنی مسئله وحدت صفات ذاتی مطرح است بنابراین قرآن طبق ذیل این آیه، عین ذات خداوند و متصل به صفت حکیم یعنی سرتا پا علم و خرد است.

خداوند متعال در آیات 77 به بعد سوره واقعه نیز فرموده است: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتَابٍ مَکْنُونٍ لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَفَبِهَذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ» در واقع قرآن فرموده است هرکسی نمی‎تواند آن را مس کند یعنی فقط مطهرون که به مکنون قرآن علم دارند می‎توانند آن را مس کنند. مکنونبه اذعان فلاسفه اسلامی قلب حقیقت محمدی و لوح محفوظ است. در آیه 33 سوره احزاب نیز به مطهرون اشاره شده که در رأس آنها پیامبر و سپس معصومین هستند. آیه دیگر در آغاز سوره هود است که قرآن را به مرحله اِحکام و تفسیر تقسیم کرده است. احکام یعنی مرحله مکنون و تفسیر مرحله الفاظ است. این چهار آیه، قرآن را در مرحله ام الکتاب قرار داده است.

تعابیر دیگری در قرآن به کار رفته و از جمله فرموده است این قرآن در امام المبین یا در کتاب است که با توجه به علم معنی شناختی، کتاب در اینجا به معنای الفاظ نیست بلکه به معنای علم خداوند است. معلوم می‎شود که علم خداوند که کتاب حقیقی یعنی قرآن است، نازل شده و مرحله نازله آن همان الفاظ است. در قرآن کریم مرحله نزول یعنی از مرحله علم خداوند به مرحله الفاظ نزول پیدا کرده است و در واقع وجود اعتباری ضعیف‌ترین وجود است.

این موضوع بیش از 230 مورد تکرار شده است. در آغاز سوره بقره نیز اشاره شده که قرآن از آن مرحله بالا به سمت پیامبر(ص) متنازل شده است. انزال و تنزیل نیز متفاوت هستند. گفته شده است که انزال به معنای نزول دفعی و تنزیل به معنای نزول تدریجی است لذا از نظر خود قرآن، قرآن دارای باطن و ظاهر است.

احادیث نیز در این باب که قرآن باطن و ظاهر دارند بسیار هستند. در این زمینه احادیث نبوی راهگشا هستند. پیغمبر اسلام(ص) فرمود این قرآن مطلع و سرمنشأ است و ظاهر و الفاظ نیز مظاهر مرحله مطلع هستند. حضرت علی در نهج البلاغه فرمود: این قرآن تجلی خود خداوند است یعنی وحدت با ذات دارد. امام صادق یا امام باقر(ع) نیز می‌فرمایند قرآن در قالب زبان ظاهر می‌شود اما زبان توان درک آن را ندارد. احادیثی که در مورد ظاهر و باطن قرآن آمده دو قسم است که برخی معتقد به ظاهر و باطن و متأسفانه برخی به اشتباه باطن قرآن را انکار کرده‌اند. قرآن معانی نامتناهی دارد که برای درک باطن آن نیاز به تفسیر معصوم است. در واقع باطن عرضی و طولی قرآن خارج از مدالیل الفاظ است.

اما عارفان هم در این زمینه سخنانی دارند و از جمله عارف بزرگی همانند مولوی وجود قرآن و حضرت محمد(ص) را نیز به ظاهری و باطنی تقسیم کرده است. وی می‌گوید آنچه در خاک یثرب خفته است جسم حضرت محمد است. در باب قرآن هم فرمود که حرف قرآن ظاهر است و جز خدای بی‌نظیر کسی توان درک آن را ندارد لذا قرآن قائم به ذات حق تعالی است. در این باب، ابن‌عربی و قیصری نیز به ظاهر و باطن قرآن اشاره می‎کنند. قیصری میگوید قرآن به مرحله باطن و غیر باطن تقسیم می‌شود و در مرحله مطلع یا باطنِ باطن، قرآن عین ذات خداوند است.

ملاصدر که در اسفار از فلسفه به سمت عرفان حرکت کرده است نیز درباره ظاهر و باطن قرآن می‎گید که قرآن، کلام خدا و هم کتاب خداست؛ برخلاف کتب پیشین که فقط کتاب خدا و در مرحله فرقان هستند اما قرآن در مرحله جمع است و آن مرحله عندالله و باطن قرآن را فقط خداوند می‎داند که چیست؟ وی همچنین می‎گوید: عندالله همان ذات خداست سپس می‎گوید کسی که میخواهد حقیقت خدا را درک کند باید به مرحله بقای بعد از فنا برسد.

دیدگاه علامه طباطبایی نیز شبیه قیصری، ابن و عربی و ملاصدرا است با این تفاوت که می‌گوید که قرآن تأویل دارد. وی معتقد است که تأویل قرآن همان باطن قرآن است که در تمام قرآن وجود دارد و این تأویل صرفا مختص به متشابهات نبوده و از مدالیل الفاظ نیست و الفاظ قرآن نازل‎ترین مرحله آن است. سپس علامه به سان دیگران عالمان و فیلسوفان دیدگاه خود را به احادیث متصل کرد.

نتیجه‌گیری این است که ارتباط ظاهر و باطن قرآن در همین گفته‌ها معلوم شد که ارتباط ظل و ذی ظل است. حقیقت واحده در یک مرتبه وجود الهی دارد و در واقع ارتباط اینها همانند مرحله عالی و دانی است که البته در مرحله الفاظ ممکن است تضادی وجود داشته باشد اما در مرحله عالی صرفا وحدت است.

انتهای پیام