قبر واقعی حضرت زینب(س) کجاست؟

محل دفن حضرت زینب(س)

چهار سرزمین برای محل دفن حضرت زینب(س) بیان شده است :

•     سنجار
•     مصر
•     قبرستان بقیع در مدینه
•     شام

بررسی جامع هر کدام از دیدگاهها در مورد مزار حضرت زینب(س)

برای هر یک از این سه احتمال دلائلی ذکر شده است که به بیان هر یک و نقد آن‏ خواهیم پرداخت.
سنجار

«سنجار» شهری معروف در شمال عراق و جنوب منطقه «نصیبین» و بر سر راه شام. در این شهر مراقدی منسوب به اهل بیت (ع) قرار دارد. یکی از این مراقد شریف، منسوب به حضرت زینب کبری (س) دختر امام علی (ع) است. این قول سند تاریخی ندارد و مهم ترین دلیل آن، شهرت میان مردم به ویژه بومیان منطقه است.

اقوال دیگر نیز بسیار ضعیف است. در مطالعاتی که نگارنده در این باره داشته، تنها یک منبع از اقوال متأخر به دست آمد که این دیدگاه را در کنار اقوال دیگر آورده و تأکید کرده که این قول، سند قطعی و تاریخی ندارد. با این حال، تصریح کرده است که این مرقد در طول تاریخ، توسط دولت های شیعی چون آل بویه، حمدانیان و عقیلیون بازسازی و آباد شده است. (المرأة العظیمة ص ٢٣٨)

حضرت زینب(س) در عراق
مصر

برخی بر این عقیده هستند که حضرت زینب کبری (س) در مصر مدفون است. این دیدگاه، ناشی از اشتراک اسم «زینب» در میان بسیاری از بانوان است و ذهن انسان به سرعت، متوجه صاحب آن اسمی می شود که کامل تر است. (مغنیه، محمدجواد، بطلة الکربلاء، ص396)

برخی از مورخان قبر زینب(س) را در مصر دانسته اند. ( قرشی، السیده زینب، ص299)

مهم ترین کتابی که مرقد حضرت را در مصر دانسته و دیگران به آن اعتماد کرده اند، رساله کوچکی به نام «اخبار الزینبات» نوشته عُبیدلی نسابه (277- 214) است. در این اثر زنان صحابی و زنان اهل بیت (ع) که نامشان «زینب» است، معرفی شده اند.

در این کتاب آمده است که بعد از مراجعت کاروان باقی مانده واقعه کربلا از شام به مدینه، جوّ عمومی مدینه نا آرام شد.

حاکم مدینه نامه ای برای یزید نوشت و وضع پیش آمده در مدینه و نقش حضرت زینب در بیداری و مقاومت مردم را برای یزید توضیح داد. یزید در پاسخ نوشت که زینب را از مدینه اخراج کند. حاکم مدینه مُصِرّ بود که زینب از مدینه خارج شود. سرانجام حضرت زینب از مدینه به مصر هجرت کرد و مورد استقبال حاکم مصر و عده زیادی از اهالی مصر قرار گرفت. حضرت زینب بعد از گذشت حدود یک سال در غروب پانزدهم رجب سال 63 در قاهره رحلت نمود. (عبیدلی نسابه ،اخبار الزینبات، ، صص 115- 122)

محمد حسنین سابقی نویسنده کتاب مرقد العقیله زینب (ع) اشکالاتی را بر احادیث کتاب اخبار الزینبات وارد کرده و می گوید:

اکثر راویانی که عبیدلی این روایات را از آنان نقل کرده است، مجهول هستند و پس از بررسی و تتبع فراوان در کتب رجال و تراجم و نسب هیچ اثری از آنان به دست نیامد. مفاد این روایات نیز خالی از تناقض و اشکال تاریخی نیست.

این بارگاه در قاهره در منطقه سیدة زینب قرار دارد و در سال 1173 هجری قمری بازسازی شده است. این مکان به مقام السیدة زینب و مسجد السیدة زینب مشهور است . (کحّاله، أعلام النساء، ج2، ص99 )

زینب مدفون در مصر چه شخصی است؟

سوالی که مطرح می شود این است که اگر حضرت زینب(س) در مصر دفن نشده باشد پس قبری که در محله «قناطر السباع‏» قاهره است متعلق به کیست؟

در پاسخ با توجه به بررسی و تحلیل تاریخ می تان گفت که زینبی که در مصر مدفون است، زینب بنت ‏یحیی المتوج بن الحسن الانور بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب است. ولی از آنجا که ذهن انسان با شنیدن نام مشترک بین چند نفر، متوجه مشهورترین آنها می‏گردد، بسیاری از مردم تصور کرده ‏اند که این همان زینب مشهور یعنی زینب دختر علی بن ابی‏طالب(ع)است. (اعیان الشیعه، ج 7، ص 142)

در حالی که این تصور کاملا بی ‏اساس است. البته این نسبت دادن ها کاملا رایج است به طوری که امامان معصوم (ع) را فرزند پیامبراکرم(ص) می دانند، بنابراین زینب بنت یحیی را نیز دختر حضرت علی(ع) می خوانند.
شهر مدینه

سیدمحسن امین قبرستان بقیع در مدینه را محل دفن حضرت زینب(س) دانسته است. (امین، اعیان الشیعة، ج7، ص140-141)

او برای این مطلب دلیل می‏ آورد که بازگشت‏ حضرت زینب(س) پس از فاجعه کربلا به مدینه، قطعی و مسلم است اما خروج مجدد او از این شهر ثابت نشده است، بنابراین باید گفت:در مدینه وفات یافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاریخ وفات و محل دفنش دقیقا روشن نباشد. این دلیل در واقع نوعی استصحاب است که مرحوم امین به آن استناد کرده است.

در رد دیدگاه مدینه این سؤال مطرح است که آن بانوی مشهور و جلیل القدر که مقامش با دیگر زنان مدینه قابل مقایسه نبود، چرا مانند دیگر بانوان بزرگ و سرشناس شهر مدینه، دارای قبر مشخصی نیست و هیچ یک از مورخان و تراجم نویسان به وفات ایشان در مدینه و دفن شان در بقیع اشاره نکرده اند؟

برخی در پاسخ گفته اند که این احتمال وجود دارد با آن همه ظلم و ستم  که بر آن حضرت و دودمانش در کربلا و کوفه و شام، و عدم رضایت از مردم زمانه خویش، مانند مادرش فاطمه زهرا (س) وصیت کرده باشد که شبانه به خاکش سپارند تا کسی از مدفنش آگاه نباشد. (قریشی، باقرشریف، السیدة زینب، ص326)

مزار حضرت زینب(س)

مسعودی در شرح حال امام حسن مجتبی (ع) می نویسد:

حسن بن علی در کنار قبر مادرش فاطمه (س) به خاک سپرده شد و در این قبرستان (بقیع) تا این زمان سنگی است که روی آن چنین نوشته شده است:«الحمد لله مبید الامم و محیی الرمم، هذا قبر فاطمۀ بنت رسول الله، سیدۀ نساء العالمین والحسن بن علی بن ابی طالب، و علی بن الحسین بن علی، و محمد بن علی، و جعفر بن محمد، (رضوان الله علیهم اجمعین).» (التنبیۀ و الاشراف، ص260؛ اعیان الشیعه، ج1، ص672؛ الانوار البهیه، ص174؛ بقیع الغرقد فی دراسة شاملة، ص184)

این نشان می دهد که قبر آن بزرگوار در قرن چهارم، یعنی تا عصر مسعودی، مشخص بوده و اگر قبر حضرت زینب (س) در بقیع واقع شده بود، نام ایشان روی قبر ذکر می شد و یا حداقل تا زمانی مسعودی باقی می ماند، بنابراین نمی توان به طور دقیق گفت که حضرت زینب (س) تا پایان عمر مبارکش در مدینه مانده و در همان شهر از دنیا رفته و به خاک سپرده شده باشد.
شهر شام

مرحوم حاج شیخ عباس قمی به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نوری، و دیگران احتمال شام را تقویت کرده‏ اند. محقق اخیر با روشی عالمانه احتمال مصر را رد کرده و با قرائن و شواهدی اثبات کرده است که حضرت زینب کبری (س)در شام دفن شده است.

بر اساس روایات حاکم مدینه در پی اخراج و تبعید حضرت زینب بر آمد و سرانجام حضرت زینب به شام رفت، به نقل دیگری پرداختند و آن این است :موقعی که واقعه حره و غارت و کشتار مردم مدینه در سال 62 هجری توسط یزیدیان رخ داد، عبدالله بن جعفر برای این که ناراحتی همسرش زینب تجدید نشود و قدری غم و اندوه او کاسته شود، افزون بر این، مرض وبا و طاعون در مدینه شایع شده بود و برای در امان ماندن از آن، به همراه حضرت زینب به سوی مزرعه ای در شام رفتند و در آن جا اقامت گزیدند تا این که حضرت زینب مریض شد و در آن دیار از دنیا رفت.

آرامگاه حضرت زینب(س)

پس از زینب کبرا ، ام کلثوم دختر دیگر حضرت علی(ع) که از غیر فاطمه زهرا (س) و نام او زینب صغرا بود، مشهور به زینب کبرا شد و به مصر رفت. (زینب کبرا، نقل از ستارگان درخشان، ج 2، ص 183 ـ 184)

ابوبکر موصلی(قرن هشتم) در کتاب خود به نام «فتوح الرحمن» گفته است:

«خانم زینب کبری (س)، دختر علی (ع) و خواهر امام حسن، امام حسین و محسن (ع) که در کودکی وفات یافت، همه از زهرا (علیهاالسّلام) هستند. وی بعد از مصیبت برادرش وفات یافت و در روستایی از اطراف دمشق که به آن راویه می گویند، دفن گردید. من با گروهی از دوستانم قبر ایشان را زیارت کردیم. (ابوالبقاء بدری، نزهة الانام فی محاسن الشام، ص374-381؛ عدوی شافعی، الزیارات بدمشق، ص21)

در کتاب «خیرات الحسان » آمده است:

در مدینه قحطی پیش آمد. زینب همراه شوهرش عبدالله بن جعفر به شام کوچ کردند و قطعه زمینی داشتند. زینب در همان جا در سال 65 هجری درگذشت و در همان مکان دفن شد. (خیرات حسان، ص 29، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، ص 353)

این مکان اکنون در جنوب دمشق قرار دارد. به سبب وجود حرم حضرت زینب(س)، این منطقه «شهرک السیدة زینب» نام گرفته است. (قرشی، السیده زینب، ص299)

احتمال دفن شدن حضرت زینب(س) در شهر شام با وجود اندک درنگ تاریخی، از سه دیدگاه قبلی برتر و کامل تر و استوارتر است.

زیارتگاه حضرت زینب
فضیلت زیارت مرقد حضرت زینب(س)

پیامبر اکرم (ص) در باره فضیلت زیارت قبور فرزندان امام علی (ع) فرمودند:

•     «یا ابَا الْحَسَنِ؛ انَّ اللهَ تَعَالَی جَعَلَ قَبْرَک وَ قَبْرَ وُلْدِک بِقَاعاً مِنْ الْجَنَّةِ، وَ عَرصَةً مِنْ عَرَصَاتِهَا وَ انَّ اللهَ جَعَلَ قُلُوبَ نُجَباءِ مِنْ خَلْقِهِ؛ وَ صَفْوَةِ مِنْ عِبادِهِ تَحِنُّ الَیکُمْ؛ وَ تَحْتَمِلُ الْمَذَلَّة وَالْاَذَی فِیکُم، فَیعْمُرُونَ قُبُورَکمْ وَ یکثِرونَ زِیارَتَهَا تَقَرُّباً مِنْهُمْ الَی اللهِ وَ مَودَّةً مِنْهُمْ لِرَسُولِهِ.
•     اولَئِک یا عَلیّ الْمَخْصُوصونَ بِشَفاعَتِی؛ الْوارِدوُنَ حَوْضِی، وَ هُمْ زُوّاری غَداً فِی الجَنَّهِ. یا عَلِی! مَنْ عَمَّرَ قُبُورَکُمْ وَ تَعَاهَدَها؛ فَکانَّما اعَانَ سُلَیمانَ بْنَ داوُدَ عَلَی بِناءِ بَیتِ المُقَدَّسِ، وَ مَنْ زارَ قُبُورَکُمْ عَدَلَ لَه ثَوابَ سَبْعینَ حَجَّةً بعد حَجَّةِ الاسلامِ؛ (ابن طاووس، سید عبدالکریم، فرحة الغری، ص105)
•     ای اباالحسن! حقیقتاً خداوند متعال قبر تو و فرزندان تو را همچون منزلگاهی از منزلگاه های بهشتی و سرایی از سراهای آن قرار داده است. به درستی که خداوند، قلب های بندگان شریف و برگزیده اش را مشتاق شما گردانیده و در راه محبت و دوستی شما، آزار و تحقیر (دشمنانتان) را تحمل می کند؛ در نتیجه قبرهای شما را آباد نموده و به خاطر نزدیکی به خداوند و دوستی شان با فرستاده اش، آنها را بسیار زیارت می کنند.
•     ای علی! آنان از افراد برگزیده و خاصی هستند که مشمول شفاعت من خواهند شد و بر حوض ( کوثر ) من وارد می شوند و در فردای قیامت در بهشت جزء زیارت کنندگان من خواهند گردید. ای علی! کسی که قبرهای شما را آباد کند و از آنها محافظت نماید، گویی که سلیمان بن داوود (ع) را در ساختن بیت المقدس یاری نموده و کسی که قبرهای شما را زیارت کند، این زیارت برای او برابر ثواب هفتاد حج مستحب ، بعد از انجام حج واجب است.