رمز و راز و اسرار شب و وقت سحر

• آیت‌الله سید حسن عاملی

  ---

   

خداوند متعال در قرآن کریم با تعابیر جامعی تقوی را یاد کرده است. یکی از این تعابیر «توشه» می‌باشد: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوى».
معنی «توشه» آن است که زندگی و عالمی با ویژگی‌های خاص در پیش روست و باید اسباب و آلات آن را در این دنیا تهیه کرد، وای بر مسافری که دست خالی عازم این سفر است.
برای جمع‌آوری توشه راه، خداوند در هر موسم و زمانی، درِ رحمتش را باز و سفره‌اش را پهن کرده است، لذا باید هر فرصتی را برای بدست آوردن توشه راه غنیمت شمرد.
یکی از بهترین فرصت‌ها برای جمع کردن توشه، همین شب‌های بلند زمستان و پاییزاست، باید این شب‌ها را غنیمت شمرده و آن را پاس داشت.
موارد حسرت انسان در هنگام مرگ
از بزرگترین حسرت‌ها در هنگام مرگ، نشان دادن دو چیز به انسان است: اول نشان دادن اعمالی است که اگر شخص آن را انجام می‌داد به برکت آن عمل به مقامات عالی معنوی می‌رسید.
دوم نشان دادن آن اعمالی است که اگر شخص آن اعمال را انجام نمی‌داد به مقامات (معنوی) عالی دست پیدا می‌کرد. ندامت و پشیمانی این حسرت را اگر به تمام اهل دنیا تقسیم کنی همه آنها هلاک می‌شوند.
یکی از این حسرت‌ها، از دست دادن عبادت در شب هاست. خداوند متعال در قرآن کریم به دو دسته به تعبیری چک سفید در اختیارشان گذاشته است.
اولین گروه، افرادی هستند که در هنگام گرفتاری و غم، اندوه و فشارِ سختی‌ها را به حساب خدا گذاشته و صبر پیشه می‌کنند. در این مورد خداوند متعال می‌فرماید: «اِنَّما یُوَفَّی الصّابِرُونَ اَجرَهُم بِغَیرِ حِسابٍ» یعنی اجر و مزد این دسته، در آخرت از حساب خارج است.
دومین گروه؛ اهل نماز‌شب هستند: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ أَعْیُنٍ» خداوند متعال می‌فرماید: «تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنْ الْمَضَاجِعِ‏» که نشان از سخت بودن جدایی از رختخواب است.
آیه فوق می‌فرماید: یعنی هیچ‌کس نمی‌تواند درک کند که ما برای کسی که در عالم شب از محل خواب خود (جهت عبادت) برخیزد چه چیزهایی را تدارک دیده‌ایم.
خداوند متعال در اینجا فرموده نماز شب نورِ چشم اهل نماز است و از تعبیر «قُرَّهِ أَعْیُنٍ» استفاده می‌کند که ما نمی‌توانیم کنه آن را درک کنیم، یعنی مثل چشم روشنی‌های دنیا نیست.
‌در حدیث قدسی آمده است که: «اللیل‌لی» شب از آن من است، همانند خیاطی که بگوید این لباس را برای خودم دوخته‌ام.
جناب خواجه عبدالله انصاری کتابی دارد که در آن، شب و روز را به جان هم انداخته است.
شب و روز هر دو بر افضلیت خود می‌بالند، ولی در آخر، شب بر روز غالب می‌شود، شب اینگونه استدلال می‌کند که: قرآن در شب نازل شده :«انا انزلناه فی لیله القدر»، پیغمبر در شب به معراج رفته است «سُبْحانَ الَّذی أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى»
خداوند متعال در توصیف شب می‌فرماید: «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هی‌اشد وَطاً وَ اَقوَمُ قیلاً»؛ آقای مشکینی (ره) در این باره می‌فرمودند: یعنی «إِنَّ النفس النَاشِئَةَ فی اللَّیْلِ»، یعنی انسانی که ولید(مولود) شب است و در شب پرورش یافته با دیگران فرق دارد.
استادمان حضرت آیت‌الله انصاری شیرازی می‌فرمودند: «آب حیات در تاریکی شب است»
امام حسن عسکری در این مورد می‌فرمایند: «اِنَّ الوُصُولَ اِلی اللهِ عَزّوجلَّ سَفَرٌ لا یُدرَکُ اِلّا بِامتِطاءِ اللَّیلِ» یعنی برای رفتن به سمت خدا راهی است که مرکبش شب می‌باشد.
موعظه جبرئیل به پیامبر
رسول خدا (ص)‌با تمام عظمتشان به جبرئیل فرمودند: «اعظنی»! مرا موعظه کن!
مقام پیغمبر کجا؟ و مقام جبرئیل کجا؟ اما موعظه برای هر کس حتی برا ی پیامبر نیز لازم می‌باشد.
حداقل این است که انسان برای موعظه به نماز جمعه بیاید. آن کسی که به نماز جمعه نمی‌آید در مقابل این سوره با عظمت قرآن (سوره جمعه) چه حجتی دارد:«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ»
دقت کنید که برای انجام هر عملِ ثوابی، توصیه شده است قدم‌های مسیر را آهسته بردارید، چرا که به تعداد قدم‌ها، ‌ثواب نوشته می‌شود. برای نماز جماعت نیز همین‌طور توصیه شده است، در زیارت حضرت امام حسین(ع) نیز آمده است که بعد از غسل در فرات، قدم‌ها را آهسته بردارید؛ اما از اسرار است که برای نماز جمعه از تعبیر «فاسعوا» یعنی بشتابید استفاده شده است.
به روایت بر می‌گردیم که پیامبر به جبرئیل گفت: مرا موعظه کن!
جبرئیل در پاسخ به درخواست پیامبر عرض کرد: یا محمد! «عِش ما شِئتَ فَإنَّکَ مَیِّتٌ »‌هر چقدر می‌خواهی زندگی کن و زنده بمان، اما در نهایت مرگ به سراغت خواهد آمد.باید قبول کنی که از عالم خاکی هجرت خواهی کرد، این را بر تو خواهند قبولاند. به وضعی وحالتی دچار می‌شوی که دیگر خود، به مرگت راضی می‌شوی.
دوم اینکه: «وَ أحبِب ما شِئتَ فَإنّکَ مُفارَقَهٌ»در این دنیا محبت هر چیزی را که می‌خواهی در دلت راه دهی، راه بده، ولی در آخر از آن جدا خواهی شد؛ عالم،‌عالم جدایی است.
سوم اینکه : «وَ اعمَلْ ما شِئتَ فإنَّکَ مُلاقیهِ»، یعنی هر کاری می‌خواهی بکنی، انجام بده، اما نتیجه آن به خودت باز خواهد گشت و روزی تو با همین عمل ملاقات خواهی کرد و آن روز، عمل به سوی تو بر می‌گردد.
در ادامه به پیامبر عرض کرد: «وَ اعلَم أنَّ شَرَفَ المُؤمِنِ قِیامُهُ بِاللَّیلِ وَ عِزَّهُ استِغناؤُهُ عَنِ النّاسِ» ‌(بحار الانوار، جلد 17‌، ص 5)،شرف مومن به نماز شب است. شب را برای عبادت برخیز وآگاه باش که عزت مومن در آن است که تمام امیدش فقط خداوند متعال بوده، چشمانش را از هرآنچه در دست مردم است بسته و دلبسته لوازم و اسباب مردم نباشد.

وقت السحر، وقت مبارک

 شب را به سه قسمت تقسیم می‌کنند، به آخرین ثلث شب «سحر» می‌گویند، سحر، ضیافت خانه مخصوص خداست.
از علامه طباطبایی سؤال کردند که چرا در آخرین ثلث شب (سحر) دعا مستجاب می‌شود؟
ایشان فرمودند: چون در آن وقت معصیت کنندگان همه درخوابند و فضا سالم است. آری! گناهان فضا را آلوده می‌کنند.
سحر را وقت غنائم نیز نامیده‌اند چرا که در همان اوقات ،خداوند متعال روزی معنوی و مادی را در بین بندگانش تقسیم می‌کند. استادمان آقای پهلوانی می‌فرمودند: به محض اینکه نیمه شب شد می‌توان نماز شب را به جا آورد ولیکن این عمل را تا سحر به تعویق بیندازید، چرا که اسراری در لحظات سحر وجود دارد.
در روایات آمده است که دیر نخوابید :«تلک صفت الکلاب»، سگ تا اواخر شب بیدار می‌ماند، دزد هم همان زمان برای دزدی می‌آید، زود بخوابید تا وقت سحر را از دست ندهید.
امروزه برنامه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای نه تنها عبادت در شب، بلکه نماز صبح را نیز از مردم گرفته است. قضا شدن نماز صبح بسیار سهمگین است، بطوری که در روایات آمده است کسی که نماز صبحش قضا شود زمین بر او لعنت می‌فرستد.
موقع سحر را که ثلث آخر شب می‌باشد غنیمت بشمارید. این شعر را هر از چند گاهی برای نفست بخوان: «الی کم کالبهائم» تا کی مثل حیوانات سرگشته می‌مانی و در وقت تقسیم غنیمت‌ها به خواب می‌روی.
بزرگان ما فرموده‌اند که اگر می‌خواهی به مقامات (معنوی) دست‌یابی راهش خلوت کردن با خداوند متعال به هنگام شب است.
در راز و نیاز با خدا به هنگام شب اسرار زیادی وجود دارد:
 مرو بخواب که حافظ به بارگاه قبول         
ز ورد نیم شب و درس صبحگاه رسید
آقا میرزاجواد ملکی تبریزی می‌فرمودند: گاهی خوابم نمی‌آید اما با این نیّت می‌خوابم که ذوات مقدسه معصومین را در خواب رویت بکنم- کشف از خواب شروع می‌شود- یکی گفت: البته فقط در خواب می‌توانی دیدار داشته باشی، فرمود: به آن نیز راضی هستم.
دیده بخت به افسانه او شد در خواب             
  کو نسیمی زعنایت که کند بیدارم
تو هم به این کاروان ملحق شو:
مخسب در دل شب‌ها که فیض، قافله‌ای است
که از کمینگه شب‌های تار می‌گذرد
کدام امت و ملتی این چنین اندوخته ادبی را در اختیار دارد. در کدام زبان و ادبیات این همه معارف نهفته است.
حافظا در کنج فقر و خلوت شب‌های تار
تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور
این‌ها همه از ذائقه‌های پاک است، حال شما این ذائقه‌ها را با ذائقه افراد گناهکار مقایسه کنید.
ما بر سر سفره‌ای نشسته‌ایم که آن را اهل شب بر ما گسترانده‌اند. خداوند متعال به خاطر اهل شب بلا را دفع می‌کند و رحمتش را نازل می‌نماید. در روایات است که اگر زن و یا مردی در جوف شب از ترس خدا قطره‌ای‌ اشک بریزد، رحمت خدا تمام امت را فرا می‌گیرد.
آنچه برمائده فیض برین نه طبق است         
رزق جمعی است که در پرده شب بیدارند‌
خداوند متعال در قرآن در دو سوره آل‌عمران و ذاریات، استغفار در سحر را برای اهل تقوا نسبت داده است.
در سوره ذاریات می‌فرماید: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ»
در این آیه خداوند متعال متناسب حال ما برای متقی از کلمات «جنات»‌ و«عیون»‌که معنای آن «باغ‌ها»‌و «چشمه‌ها»‌می باشد استفاده کرده است:
«چون سروکارت با کودک فتاد                   
پس زبان کودکی باید گشاد».
«آخِذِینَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُم» هنر متقی این است که از دست خداوند، لطف خدا را دریافت کند.
«شیرینی را به کسی ده که محبت نچشیده».
خداوند متعال می‌فرماید: «اِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنینَ» اینها در دنیا کارهای نیکویی انجام داده‌اند.
ارزش انسان‌ها به کارهای نیک و زیبای اوست. امیرالمومنین علی(ع) در همین باره می‌فرماید: «قِیمَهُ کلَّ امرِی مَا یحسِنُهُ»
خداوند در ادامه در توصیف افراد متقی می‌فرماید: «کانُوا قَلیلا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالاسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» آنها شب را کم می‌خوابیدند و وقت سحر استغفار می‌کردند.
اهل معرفت از این دو آیه دریافته‌اند که در استغفار به وقت سحر اسراری قرار داده شده که در سلوک انسان بسیار تاثیرگذار است. مرحوم صدوق از امام صادق(ع) روایت می‌کند: هر کس در نماز وترش هفتاد مرتبه استغفار کند و یک سال به آن مراقبت نماید «کتبه الله عنده من المستغفرین بالاسحارو وجبت له المغفرة من الله عزوجل؛ خداوند متعال او را در ردیف استغفار کنندگان سحر قرار می‌دهد و مغفرتش را بر آنها واجب می‌کند.
نماز شب، پاره‌کننده زنجیرهای گناه
پیامبر (ص) فرمودند: همه انسان‌ها حزام (بند) ‌دارند این حزام‌ها به دلیل ارتکاب گناه در روز، پیدا می‌شوند.
این بند‌ها با ارتکاب گناه، به زنجیر تبدیل می‌شوند، حال چه راهی برای باز شدن این زنجیر‌ها وجود دارد؟ حضرت در ادامه می‌فرماید: هنگام سحر از فرشتگان بر بالای سر انسان آمده و می‌گوید: «قم»؛ برخیز.
بعضی از علما می‌گویند که من این صدا را شنیده‌ام. سیدبن طاووس می‌فرماید: من این صدا را شنیده‌ام. آقا میرزا جواد تبریزی می‌فرمایند: من فردی را می‌شناسم که با این صدا از خواب بر می‌خیزد.
فرشته می‌گوید: بلند شو که صبح نزدیک است.
حضرت می‌فرماید: وقتی که از محل خواب بلند شد، یکی از این زنجیرها پاره می‌شود، وقتی هم که برای وضو بر بالای آب آمد زنجیر دیگری پاره می‌شود؛ و وقتی که به محل نماز رسید زنجیر دیگری نیز پاره می‌گردد؛ و در آخر زمانی که برای نماز ایستاد، تمام زنجیره‌ها باز می‌شوند. بدین ترتیب زنجیری که در روز به‌خاطر گناهان برای خود درست کرده بود، با این نماز شبش همه‌اش پاره پاره می‌شود.
حضرت در آخر می‌فرماید: موقعی که این فرد صبح کرد با چشمانی روشن وارد جامعه می‌شود.

* پایگاه اطلاع‌رسانی دارالارشاد، مرکز حفظ و نشر  آثار آیت‌الله سیدحسن عاملی