الگوی شهید رئیسی از طریق تحلیل گفتار و سیره عملی ایشان قابل شناسایی است

به گزارش کارگر آنلاین به نقل از مرکز رسانه و روابط عمومی شورای عالی انقلاب فرهنگی، در ابتدای این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه پس از تشکر از استادان، پژوهشگران و فرهیختگانی که در برگزاری این نشست نقش داشته‌اند، اظهار کرد: بی‌تردید مباحث مطرح‌شده توسط سروران حاضر می‌تواند نقش مؤثری در تبیین الگوی حکمرانی شهید رئیسی ایفا کند.

وجود الگوی حکمرانی نزد شهید رئیسی
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به تبیین برداشت خود از الگوی حکمرانی شهید رئیسی پرداخت و تصریح کرد: شهید رئیسی در سه مقطع از مسئولیت‌های خود، یعنی در آستان قدس رضوی، قوه قضاییه و ریاست جمهوری، بی‌شک از یک الگوی مشخص در حکمرانی و مدیریت تبعیت می‌کرد.

وی ادامه داد: البته این به آن معنا نیست که اگر از ایشان درخواست می‌شد تا به‌صورت دسته‌بندی‌شده و نظام‌مند، مبانی و مؤلفه‌های الگوی حکمرانی خود را شرح دهند، ایشان چنین کاری را انجام می‌دادند؛ زیرا تبیین چنین الگویی نیازمند فرصت، تدوین علمی و روشمند خاص خود است.

استاد خسروپناه با ذکر مثالی افزود: شهید حاج قاسم سلیمانی نیز همین‌گونه بود. بی‌تردید او دارای یک الگوی حکمرانی دفاعی بود. شواهد آن نیز در آثار و کتاب‌هایی که پس از شهادتش منتشر شده‌اند، به‌وضوح قابل مشاهده است. محققانی که به‌صورت علمی به این موضوع پرداخته‌اند، توانسته‌اند عناصر این الگو را استخراج و دسته‌بندی کنند.

تعریف حکمرانی و روش‌شناسی شناسایی الگوی شهید رئیسی
استاد خسروپناه در ادامه درباره مفهوم حکمرانی گفت: در این مجال قصد ورود به تعاریف گوناگون حکمرانی را نداریم، چرا که در منابع غربی بیش از ۲۰۰ تعریف برای آن ذکر شده است. بنده در کتاب حکمرانی حکمی که اخیراً منتشر شده، ۱۵ تعریف کلیدی‌تر و دارای پشتوانه مکتبی را گردآوری کرده‌ام. نسبت دادن حکمرانی به یک مبنای خاص غربی کار درستی نیست.

وی در توضیح معنای مدنظر خود از حکمرانی در این بحث، اظهار داشت: منظور از حکمرانی در اینجا، فناوری نرمِ فرایندیِ حل مسئله با مشارکت حداکثری مردم است. حکمرانی از سنخ فناوری نرم است، ماهیتی فرایندی دارد، از مسئله آغاز می‌کند و هدفش حل مسئله است. مهم‌ترین ویژگی آن نیز مشارکت حداکثری مردم است؛ به‌گونه‌ای که حتی بخش خصوصی را نیز شامل می‌شود و این نکته تفاوت آن با صرف حکومت‌داری است.
استاد خسروپناه سپس به روش‌شناسی کشف الگوی حکمرانی شهید رئیسی پرداخت و اظهار داشت: با توجه به اینکه شهید رئیسی کتابی در زمینه حکمرانی ننوشته و سخنرانی‌های مفصل نظری در این خصوص نداشتند، گرچه گاه‌گاه برخی از ویژگی‌های حکمرانی اسلامی را تشریح می‌کردند اما می‌توان از دو طریق به الگوی حکمرانی ایشان دست یافت.

وی راه اول دست یافتن به الگوی حکمرانی شهید رئیسی بررسی سخنان شهید ایشان است، ادامه داد: مجموعه‌ای از سخنان ایشان را گردآوری و دسته‌بندی کرده‌ایم. این بیانات، که بازتاب دیدگاه‌ها و باورهای شخصی ایشان است، می‌تواند ما را به مؤلفه‌های کلیدی حکمرانی مدنظرشان رهنمون سازد. راه دیگر، تحلیل سیره عملیاتی و رفتار مدیریتی ایشان است. برای مثال، یکی از اقدامات قابل توجه ایشان حدود یک سال یا یک‌سال‌ونیم پیش از شهادت بود که هنگام سفرهای استانی، در استانداری‌ها اتاق حل مسئله تشکیل می‌داد. برخلاف رویه مرسوم رؤسای جمهور که صرفاً با مسئولان استانی دیدار کرده و گزارش دریافت می‌کنند، شهید رئیسی پیش از سفر گروهی را مأمور می‌کرد تا مسائل اصلی استان را شناسایی کنند. سپس در جریان سفر، با تشکیل اتاق حل مسئله، موضوعات احصا‌شده بررسی و برای حل آن‌ها تصمیم‌گیری می‌شد. در این جلسات، رئیس سازمان برنامه و بودجه نیز حضور داشت.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به تجربه شخصی خود ادامه داد:  من فرصت چندانی برای حضور در سفرهای استانی ایشان نداشتم، چرا که فعالیت‌هایم بیشتر در حوزه علم و فرهنگ متمرکز بود. به همین دلیل، ترجیح می‌دادم سفرهای استانی‌ام مستقل از دولت باشد، زیرا اولویت اصلی دولت مسائل اقتصادی بود و علم و فرهنگ در اولویت دوم قرار داشت. از این رو، به‌صورت جداگانه سفر می‌کردیم و جمع‌بندی گزارش‌ها را خدمت ایشان ارائه می‌دادیم. حتی گاهی پیش از سفر ایشان، ما نیز به سبک مجموعه‌های دولتی اقداماتی انجام می‌دادیم، اما در خود سفر معمولاً همراهی نمی‌کردم.

وی در پایان، به ذکر نمونه‌ای دیگر از سیره عملی شهید رئیسی اشاره کرد و گفت: نمونه‌های دیگری نیز از شیوه‌های مدیریتی و حکمرانی ایشان وجود دارد که می‌توان از آن‌ها برای استخراج الگوی حکمرانی بهره گرفت.

حکمرانی شهید رئیسی میدانی اندیشه‌محور و غایت‌گرا بود
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به تشریح بیشتر روش‌های کشف الگوی حکمرانی شهید رئیسی و ارائه عنوان پیشنهادی خود برای این الگو پرداخت.
وی در خصوص دیگر شیوه‌های رفتاری شهید رئیسی در حل مسائل افزود: یکی دیگر از روش‌ها این بود که وقتی مسئله خاصی پیش می‌آمد، ایشان می‌گفت گه ما باید همه ذینفع‌ها را جمع کنیم تا حرف‌هایشان شنیده شود. اینکه چند نفر بخواهند تصمیم بگیرند و ابلاغ کنند، این کار نتیجه‌بخش نخواهد بود. بلکه باید همه ذینفعان، دست‌کم ذینفعان حاکمیتی، حضور داشته باشند تا چالش‌های خود را بیان کنند. این روش یکی دیگر از شیوه‌های رفتاری ایشان بود.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی بر پیگیری مستمر به عنوان یکی از ویژگی‌های برجسته شهید رئیسی تأکید کرد و گفت: پیگیری‌هایی که ایشان انجام می‌دادند واقعاً شگفت‌انگیز بود. تقریباً می‌توانم با اطمینان بگویم که هیچ جمعه‌ای نبود که ایشان با ما تماس نگیرد و پیگیری نکند که مثلاً مسئله‌ای که مطرح شده، به کجا رسیده، آیا مشکلی باقی مانده یا حل شده است؟ این پیگیری‌ها در ایشان بسیار مشهود بود.
استاد خسروپناه به ویژگی اعتماد و واگذاری امور در سیره شهید رئیسی اشاره کرد و اظهار داشت:  یکی دیگر از ویژگی‌های ایشان این بود که وقتی به فردی اعتماد می‌کردند که بتواند کار را تا انتها پیش ببرد، همه امور مربوط به آن را به او واگذار می‌کردند و تنها گزارش می‌گرفتند. این موضوع برای ایشان بسیار مهم بود. برای مثال، در این دوره، ایشان به دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی اعتماد داشتند. هر زمان که مسئله‌ای میان وزارت علوم و دانشگاه آزاد یا دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه پیام نور پیش می‌آمد، یا مسائل دیگر در حوزه فرهنگ، ایشان به طور رسمی می‌فرمودند که بروید این مسائل را در شورا حل کنید، دبیرخانه شورا تصمیم بگیرد، هر تصمیمی گرفتند من قبول دارم. این برای ایشان بسیار اهمیت داشت که کار در این دستگاه به نتیجه برسد. اما اگر احساس می‌کردند که کار به نتیجه نخواهد رسید، دیگر موضوع را به دستگاه دیگر ارجاع نمی‌دادند و آن را در خود دستگاه پیگیری می‌کردند.

تحلیل آثار مکتوب شهید رئیسی
استاد خسروپناه در تحلیل الگوی حکمرانی شهید آیت‌الله رئیسی، سومین روش را مطالعه آثار مکتوب ایشان دانست و افزود: یکی از منابع مهم برای شناخت این الگو، کتاب‌های منتشرشده از ایشان است، از جمله «وقف» و «قواعد فقهی». این آثار شامل بخش‌هایی در حوزه‌های عبادی، اقتصادی و قضایی هستند و قواعد ارائه‌شده در آنها عمدتاً بر اساس نظر مشهور فقها تنظیم شده‌اند.
وی با اشاره به تأکید شهید رئیسی بر حفظ عهد و پیمان در روزهای پایانی عمر ایشان، این رویکرد را با مبانی فقهی موجود در آثارشان مرتبط دانست و گفت: موضوع عهد و تعهد در دو یا سه روز قبل از شهادت ایشان مطرح شد. این مسئله با مبحثی که در یکی از جلدوهای «قواعد فقهی» ایشان آمده است، ارتباط دارد. در آن بخش، ایشان قاعده «لزوم» یا «اصل لزوم» را توضیح می‌دهند؛ قاعده‌ای که در عقود و قراردادها، حتی با غیرمسلمانان، ممنوعیت فسخ یک‌طرفه را مطرح می‌کند. بر این اساس، باید به تعهدات و قراردادهای بسته‌شده پایبند بود، چه زمان‌دار و چه غیرزمان‌دار. ایشان در این مورد به‌خوبی تفصیل داده‌اند. به نظر من، برخی از این قواعد و دیدگاه‌های فقهی ایشان می‌تواند رفتارها و تصمیمات عملی‌شان را توجیه کند.

پس از بیان این روش‌ها، استاد خسروپناه عنوان پیشنهادی خود برای الگوی حکمرانی شهید رئیسی را مطرح کرد و توضیح داد: گاهی افراد بر اساس نظریه‌پردازی و تفکر عمیق شناخته می‌شوند، اما در مقابل، برخی دیگر طبیعتاً میدانی و عمل‌گرا هستند. مثال بارز این تفاوت در مدیران و شخصیت‌های سیاسی دیده می‌شود. در حالی که یک گروه از افراد اصالت خود را بر نظریه‌های انتزاعی استوار می‌کنند، گروه دیگر بیشتر به دنبال حل مسائل واقعی و عملی هستند. در این رویکرد، زمانی که مسئله‌ای مطرح می‌شود، ابتدا به بحث‌های مبانی‌شناسی، معرفت‌شناسی یا انسان‌شناسی پرداخته نمی‌شود، بلکه توجه اصلی به یافتن راهکارهای کاربردی و ملموس است. در گذشته گاهی اوقات ما بیشتر به مباحث نظری و اصولی توجه می‌کردیم، اما شخصیت‌های عمل‌گرا تمایل دارند به‌جای پرداختن به بنیادهای فلسفی، مستقیماً وارد عرصه اقدام شوند.

تشریح تفاوت رویکردها و تأکید بر غلبه وجه عملی و هدف‌محوری در سیره شهید رئیسی

وی با اشاره به تفاوت رویکردها در میان شخصیت‌های برجسته، اظهار داشت: گاهی اوقات شخصیت‌ها اصالت خود را در نظریه‌پردازی می‌یابند و بعضی دیگر اصالت خود را در عمل و میدانی بودن می‌بینند. برخی از افراد بسیار دغدغه‌مند هستند که مسائل نظری و بنیادی حل شوند، در حالی که برخی دیگر اهل عمل هستند و به دنبال حل مسائل به شیوه میدانی هستند.

استاد خسروپناه با ذکر نمونه‌هایی افزود: شخصیت‌هایی که بیشتر جنبه نظری‌شان غالب بود، مانند شهید مطهری که جنبه نظری او بسیار برجسته بود، یا آیت‌الله مصباح که نیز رویکرد نظری غالبی داشتند. وی خاطره‌ای از آیت‌الله مصباح نقل کرد که نشان‌دهنده اولویت ایشان به کارهای مبنایی و بلندمدت بود. ایشان می گفت که کارهایی که ما انجام می‌دهیم، ۵۰ سال دیگر به نتیجه خواهد رسید، در حالی که مسائل عملیاتی فوری به آن نمی‌رسد… این یک رویکرد است که در آن بحث اندیشه‌ای باید به‌طور عمیق و بلندمدت حل شود، حتی اگر ۱۰۰ یا ۲۰۰ سال طول بکشد.

حجت‌الاسلام خسروپناه در مقابل، به شخصیت‌هایی اشاره کرد که به‌طور همزمان به نظر و عمل اهمیت می‌دهند: برخی افراد توانسته‌اند میان نظر و عمل تعادل ایجاد کنند. به نظرم شهید بهشتی چنین ویژگی داشتند، مقام معظم رهبری نیز چنین هستند، و حضرت امام (ره) هم اینگونه بودند.

طبقه‌بندی شخصیت‌های جامع نظر و عمل و جایگاه شهید رئیسی
وی در میان شخصیت‌های جامع نظر و عمل نیز به دو دسته اشاره کرد و گفت: افرادی مانند مرحوم سید جمال‌الدین اسدآبادی یا مرحوم لاری، که هم اهل نظر بودند و هم اهل عمل، ولی جنبه نظری آن‌ها بیشتر برجسته بود. در مقابل، برخی دیگر مانند مرحوم امیرکبیر بودند که جنبه عملی‌شان بر جنبه نظری غلبه داشت. امیرکبیر با تأسیس دارالفنون نشان داد که یک اندیشه‌ای پشت این اقدام بوده است. وقتی فرد این کارها را می‌خواند متوجه می‌شود که او اهل نظر بوده، اما با رویکرد عملی اقدام کرده است. به عبارت دیگر، امیرکبیر از یک دیدگاه میان سنت و تجدد، به اجرا و میدان اهمیت بیشتری می‌داد.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی شهید رئیسی را در قالب یک تحلیل مقایسه‌ای در دسته‌بندی‌هایی خاص قرار داد. وی اظهار کرد: شهید رئیسی از این جهت شبیه امیرکبیر است، شاید حضرت آقا که شهید رئیسی را با امیرکبیر مقایسه کردند، این نکته را مد نظر داشتند البته بنده این نکته را دقیق نمی‌دانم. ولی به نظر من، شهید رئیسی واقعاً دغدغه‌های نظری داشت، دغدغه‌های میدانی و عملی هم داشت، ولی غلبه با میدان بود.

ابعاد الگوی میدانی اندیشه‌محور غایت‌گرا

استاد خسروپناه در توضیح عنوان پیشنهادی خود برای الگوی حکمرانی شهید رئیسی، آن را «حکمرانی میدانی اندیشه‌محور غایت‌گرا» دانست و گفت: هر زمان با چالشی عملی در میدان مواجه می‌شد، شهید رئیسی ابتدا به متخصصان اندیشه‌ای دستور می‌داد که برای رفع آن مسئله تفکر کنند. ایشان در حوزه اندیشه، دغدغه «ساحت سوم اندیشه» را داشتند؛ یعنی نه تنها در سطح مبانی اولیه یا کاربردی، بلکه در سطحی که اندیشه به عنوان الگوی حکمرانی شکل می‌گیرد.

اما اگر بخواهیم بپرسیم که این الگو بر چه نظریه‌ای از عدالت استوار بوده و آن نظریه عدالت نیز چه مبانی هستی‌شناختی داشته است، متوجه می‌شویم که ایشان از تئوری‌های جامع پیروی نمی‌کردند. بنابراین من معتقدم الگوی حکمرانی ایشان میدانی اندیشه‌محور بود؛ یعنی ایشان مسئله میدانی را با تکیه بر اندیشه در سطح حکمرانی سعی می‌کردند حل کنند.

ویژگی غایت‌گرایی در الگوی حکمرانی شهید رئیسی
استاد خسروپناه در توضیح وجه غایت‌گرا بودن این الگو افزود: برخی اندیشمندان در مواجهه با مسائل حکمرانی، ابتدا به نظریه‌ها و مبانی فلسفی توجه می‌کنند، اما شهید رئیسی همواره هدف نهایی را در اولویت قرار می‌داد. ایشان می‌گفتند: «ما با چالشی مواجهیم، هدف ما چیست؟ مثلاً صیانت از نظام است، یا تحقق عدالت یا حمایت از حقوق کارگران.» بنابراین ایشان ابتدا هدف را تعیین می‌کردند و سپس اندیشه حکمرانی را به‌گونه‌ای شکل می‌دادند که مسئله میدانی را در راستای آن هدف حل کنند.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در بیان نمونه‌هایی از رویکرد عملی شهید رئیسی گفت: در مورد دادگاه ویژه روحانیت، زمانی که شهید رئیسی رئیس دادگاه ویژه روحانیت شد، می‌گفت: «ما اکنون با آسیب‌های موجود در حوزه روحانیت مواجهیم، اما هدف ما عقاب نیست، بلکه صیانت است. می‌خواهیم این آسیب‌ها را اصلاح و پیشگیری کنیم.» سپس اصحاب اندیشه را گرد هم می‌آورد و می‌فرمود که هدف من صیانت از حوزه روحانیت است، حالا بیایید در این زمینه تفکر کنید که چگونه می‌توان این هدف را تحقق بخشید.

حجت‌الاسلام و المسلمین خسروپناه نقل کرد که نگاه شهید رئیسی همواره معطوف به هدف اصلی بود. ایشان می‌فرمودند: «مسئله ما این است که تولید رونق یابد… حالا با چه الگویی؟» در این راستا، تصمیماتشان را بر اساس بازگرداندن کارخانه‌ها به دولت یا حمایت از بخش خصوصی برای راه‌اندازی مجدد آن‌ها اتخاذ می‌کردند. برای ایشان، هدف نهایی (تقویت تولید) همیشه مهم‌تر از روش‌های جزئی بود.

ویژگی‌های اخلاقی در حکمرانی شهید رئیسی
استاد خسروپناه در بخشی از سخنان خود به ویژگی‌های اخلاقی شهید آیت‌الله رئیسی در حکمرانی، به‌ویژه در جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی، اشاره کرد و گفت: ایشان دارای حوصله و سعه صدر برجسته‌ای بودند. بارها در جلسات نظر ایشان با نظر اکثریت صاحب‌نظران تفاوت داشت، اما هر تصمیمی که با رأی اکثریت تصویب می‌شد، ایشان بدون هیچ مقاومتی آن را امضا و ابلاغ می‌کردند. پس از پایان بحث‌ها، شهید رئیسی با جمع‌بندی موضوع و برگزاری رأی‌گیری، نظر اکثریت را با احترام کامل اجرایی می‌کرد. برای ایشان، شنیدن دیگران و رعایت قانون اجماع‌گرایی در تصمیم‌گیری‌ها اهمیت زیادی داشت. این خلقیات و اخلاق در حکمرانی، بخشی از شخصیت ایشان محسوب می‌شد.

رویکرد ساختارمند در تصمیم‌گیری
وی افزود: در جلسات، شهید رئیسی ابتدا به بحث و بررسی موضوعات عمیق می‌پرداختند، سپس با جمع‌بندی نظرات و انجام رأی‌گیری، تصمیم نهایی را بر اساس نظر اکثریت اتخاذ می‌کردند. این روش نشان‌دهنده احترام ایشان به نظرات تخصصی و فرایند دموکراتیک تصمیم‌گیری بود. حتی اگر نظرشان در اقلیت قرار می‌گرفت، هرگز اراده شخصی خود را بر مجموعه تحمیل نمی‌کردند.

حجت‌الإسلام و المسلمین خسروپناه در پایان یادآور شد: آنچه از الگوی حکمرانی ایشان فهمیده‌ام، عرض کردم. این نظر شخصی من نیست، بلکه باید در کنگره‌های آتی با مشارکت گسترده مطرح و به جمع‌بندی نهایی برسد. قصد داریم حدود ۵۰ نشست تخصصی در سراسر کشور برگزار کنیم. سپس دو نشست اصلی در سی و یکم خرداد در مشهد و سوم تیر در تهران برگزار خواهد شد. این فرایند زمان‌بر است، اما ضروری است تا بتوانیم به یک سند جامع درباره الگوی حکمرانی شهید رئیسی دست یابیم.

استاد خسروپناه مجدداً بر فهم خود از الگوی شهید رئیسی تأکید کرد: من معتقدم ایشان دغدغه اندیشه داشتند، اما در عمل، دغدغه میدان بر اندیشه غلبه داشت. در حوزه اندیشه، ایشان بیشتر به سطح حکمرانی و الگوسازی توجه داشتند، نه به مبانی نظری پیچیده. رویکرد ایشان غایت‌گرا بود؛ یعنی ابتدا هدف نهایی (مانند صیانت از نظام، تحقق عدالت یا حمایت از حقوق مردم) را تعیین می‌کردند و سپس با دعوت از اهل فکر و صاحب‌نظران، اندیشه‌های لازم برای دستیابی به آن هدف را جستجو می‌کردند.

مطالب مرتبط