ضرورت ارائه خدمات «نیاز مبنا» در کتابخانه های عمومی

 علیرضا مختارپور، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی در پیامی به مناسبت افتتاحیه همایش ملی کارکردهای اجتماعی، مطرح کرد: باید به جامعه نزدیک شد و جامعه و نیازهایش را شناخت؛ از یک خدمت وقتی استقبال می‌شود که «نیازمبنا» باشد.

متن کامل این پیام به شرح ذیل است:

بسمه تعالی

حضور کتابخانه‌‌های عمومی و کتابداران در عرصه‌‌های اجتماعی سابقه چند ساله دارد اما چندی است که موضوع اجتماعی ‌شدن کتابخانه، کتابخانه عمومی و اجتماع‌سازی، کتابخانه به عنوان مرکز ارائه خدمات اجتماعی و مباحثی نزدیک به آن، در محافل علمی و مجاری اجرایی پررنگ‌‌تر شده است. 

کمی پس از طرح کلان و ملی ساماندهی اجتماعی کشور و تاکید و توصیه رهبر معظم انقلاب به دستگاه‌های مسئول و مرتبط، کتابخانه‌‌های عمومی و نهاد، در حد بضاعت محدود خود در نزدیک به ده شهرستان اولویت‌‌دار برنامه‌ریزی‌هایی متناسب با وضعیت آن مناطق از نظر آسیب‌‌های اجتماعی انجام داد که تمرکز اصلی آن در کنار توسعه و نوسازی فضاهای کتابخانه‌‌ای، ارائه آموزش‌‌ها در جهت مسائل اجتماعی مردم و اعضا و ارائه مشاوره به آن‌ها در فضای کتابخانه‌ها بود.

حضور کتابداران عزیز در زمان پس از وقوع بلایای طبیعی نیز یکی دیگر از جلوه‌‌های حضور کتابخانه‌ها در عرصه‌ اجتماع بود. فعالیت نزدیک به ۱۰۰۰ نفر از کتابداران در ماجرای سیل سال ۹۸ و حضور آنان در مناطق سیل‌‌زده و ارائه خدمات فرهنگی و اجتماعی متنوع به مردم، نیز حضور در مناطق زلزله ‌زده غرب کشور، موقعیتی را برای حضور جدی‌تر کتابخانه در عرصه اجتماع فراهم کرد.

فعالیت کتابخانه‌‌ها در دوره فراگیری بیماری کووید ۱۹ چه در فضای مجازی در قالب آموزش موضوعات اجتماعی و اخلاقی و چه حضور در عرصه‌های کمک مومنانه و چه در انتقال اطلاعات سلامت به اعضا در محدوده کتابخانه، یکی دیگر از جلوه‌‌های خدمات اجتماعی کتابخانه‌ها بوده است.

توجه ویژه به گروه‌های خاص اجتماعی نیز از مصادیق همگرایی بیشتر کتابخانه‌های عمومی و اجتماع است. توجه ویژه به هم‌وطنان نابینا و معلول چه در زمینه مطالعه نیازهای آن ها، چه در زمینه طراحی خدمات نوین و فراگیرتر به همراه تدوین استانداردهای جامع از دیگر مصادیق توجه به جنبه اجتماعی خدمات کتابخانه عمومی است.

باید دانست که برخی از این فعالیت‌ها اقتضایی، موضوعی، مقطعی و میان مدت بوده اما برخی دیگر طولانی‌ تر شده و در قالب‌هایی مانند مدارس جهادی خواندن یا خدمات مشاوره ادامه یافته است. اما موضوع مهم دراین میان، شناخت دقیق و برنامه‌ریزی جامع برای موضوع تعامل کتابخانه و اجتماع و ترسیم نقشه راه، حداقل، برای یک دهه پیش رو است.

امروز شاید مهم‌‌ترین مساله کشور که ابعاد و اثرات فراوان اجتماعی دارد، مساله «اشتغال» است. آیا نباید باید به این پرسش فکر کرد که کتابخانه عمومی در قبال این مساله چه وضع و راه حلی دارد! چگونه از ظرفیت کتابخانه عمومی در این جهت و توسعه و تقویت انواع کسب و کارها می ‌توان بهره گرفت! البته در کنار مسائل اجتماعی باید به زمینه‌های اجتماعی هم اندیشید. ما چگونه می‌توانیم به مرکز جامع ارائه خدمات تبدیل شویم. نقش کتابخانه در نظام نوآوری چیست. نقش مکمل ما در کنار آموزش های رسمی کدام است. پاسخ به هریک از این سوال‌ها مستلزم طی چند مرحله است:

نخست آنکه باید به جامعه نزدیک شد و جامعه و نیازهایش را شناخت. از یک خدمت وقتی استقبال می ‌شود که «نیازمبنا» باشد. برای این گام چند طرح مطالعاتی برای سنجش و برآورد نیازهای اجتماعات محلی تعریف و اجرا شده است. طرح ‌های شناخت نیازهای جوامع کردنشین و آذری ‌زبان با همکاری دانشگاه ‌ها رو به پایان است. احصای نیازهای چند شهرستان اولویت‌‌دار اجتماعی نیز انجام شده است. سنجش نیازهای جوامع عرب‌ زبان را نیز در آینده نزدیک شروع می‌ کنیم؛ اما باید بدانیم که این‌ها شروعی برای شناخت جامعه است.

گام بعدی فراهم‌ کردن الگوی بومی برای تعیین چهارچوب نزدیکی کتابخانه و اجتماع و بازتعریف کتابخانه عمومی است؛ تا وقتی این الگو نباشد نمی ‌توان از یک برنامه جامع بلندمدت سخن گفت. اینکه کتابخانه در اجتماع یک تماشاگر باشد یا یک عامل مهم و تاثیر گذار، پرسش مهمی است؛ یا حتی فراتر از آن در قامت چیزی که امروزه از آن با نام کاتالیزور یا تسریع‌ کننده در تغییرات اجتماعی یاد می‌ کنند. روش طراحی خدمت اجتماعی در کتابخانه چیست؟ جامعه ایرانی تا چه اندازه اجتماعی ‌شدن کتابخانه را می‌ پذیرد؟ کتابخانه در کنار مسجد، چه نقش مکملی در تقویت مراکز اجتماع دارند؟ الگوی آموزش و انتخاب کتابداران در این چارچوب جدید چگونه است؟ حوزه ‌های دیگر علمی چه نقشی در این چارچوب جدید دارند؟ کتابخانه ‌های روستایی چه جایگاهی در مدیریت مسائل اجتماعی دارند؟ همه این ها و ده ‌ها پرسش دیگر می ‌طلبد تا از منظر تامل عالمانه و البته بومی ‌نگر و ارزش‌گرا، به نظریاتی موثر و مفید در این زمینه دست بیابیم که قطعا برگزاری این همایش می ‌تواند گام مهمی در این جهت باشد.

امیدواریم با عنایت خداوند این همایش، دستاورد موثری برای جامعه علمی و فرهنگی ایران اسلامی ارائه کرده و در مسیر تعریف چارچوبی که به آن اشاره شد، گام های علمی بعدی نیز برداشته شود.

در پایان از عزیزان برگزار کننده همایش تشکر و قدردانی می‌کنم.

و من الله التوفیق

علیرضا مختارپور

دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور