خطبه فدکیه؛ بیانگر چهار مؤلفه تمدن‌ساز در سیره اهل بیت(ع)
کارگر آنلاین | حجت‌الاسلام حیدر همتی یادداشتی با عنوان «مولفه‌های تمدن‌ساز خطبه فدکیه» برای ایکنا ارسال کرده است که متن آن از نظر می‌گذرد؛
وقتی موضوع تمدن و تمدن‌سازی مطرح می‌شود اولین چیزی که به آن نیاز داریم تولید منابع معرفتی معطوف به تمدن‌سازی است بدین معنا که تمدن با مسائل مختلفی مواجه است، با پرسش‌های مختلفی مواجه است، برای پاسخ به این پرسش‌ها نیازمند منابع معرفتی هستیم. برای شکل‌گیری تمدن اسلامی لازم است به نوعی نزدیک‌ترین منبع به وحی را انتخاب کرد و از آن بهره‌برداری کرد. در روش‌شناسی در اجتهاد با توجه به مسئله حجیت، ما برای بیان افعال مکلف به نوعی مسئله ظهور احادیث با بحث‌هایی که در ارتباط با سند‌شناسی وجود دارد به گونه ای عمل شده که بسیاری از اسناد تاریخی و تمدنی ما کنار گذاشته شده است در حالی که ما نیازمند استظهارات تمدنی و استظهارات کلان متنی در تمدن اسلامی و به نوعی ذخیرهایی که در سنت شیعی وجود دارد نیازمندیم که بتوانیم راهبردهایی را برای خودمان استنباط و استخراج کنیم. این مدل روش‌شناسی که امروزه در بین ما جاری و ساری است به نوعی با کمترین اشکالی اصل و متون و اصل رجوع به گذشته تاریخی ما را دچار بحران کرده است. کمتر فقیهی را نمی‌بینیم که برای استنباط به نهج‌البلاغه و یا گزارش‌های تاریخی مراجعه کند. در نتیجه این امر باعث محدودیت در منابع معرفتی گردیده است.
همچنین این قضیه باعث شده که ما در مواجهه با مسائل کلان سیاسی و اجتماعی، مشکلاتی را در منابع معرفتی داشته باشیم. لذا یکی از مشکلات فقه تمدنی و فقه نظام‌ساز بازگشت به محدودیت در منابع معرفتی دارد. وقتی دین وارد عرصه سیاسی اجتماعی شد وقتی که انقلاب اسلامی تحقق پیدا کرد اولین نیاز تحول در اجتهاد تحول و بسط در مبانی و منابع استنباط فقهی است. گاهی اوقات با نگاه‌های سختگیرانه و محتاطانه قائل به این هستیم که نباید هر منبع معرفتی را استفاده کرد که نتیجه آن مراجعه به منابع معرفتی بشری و انسانی خارج از وحی گردیده است.
قدرت، اولین مولفه تمدن‌سازی
در ارتباط با تمدن و تعریف تمدن اختلاف‌ها زیاد است. در اینکه مولفه‌های تمدن چیست، تمدن چگونه ساخته می‌شود اختلافات زیادی وجود دارد اما بعضی از اندیشمندان به یکسری از مولفه‌های مشترک اشاره کرده‌اند. یکی از مولفه‌هایی که درباره تمدن و تمدن‌سازی وجود دارد و به نوعی از اشتراکات تمدن‌پژوهانه است مسئله قدرت است. اگر قدرت وجود داشت می‌توان سیطره تمدنی را هم همراه با او به وجود آورد.
وقتی به گذشته تاریخی خودمان نگاه می‌اندازیم مخصوصاً به جریانات صدر اسلام اولین اتفاقی که در نسبت با اهل بیت(ع) رخ داد عنصر مقابله با قدرت اهل بیت(ع) بود. در مقابله و مواجهه با اهل بیت(ع) اولین چیزی که با آن مقابله کردند گرفتن قدرت سیاسی اهل بیت(ع) بود؛ یعنی اتفاق سقیفه و چیزی که در آن رخ داد کنار گذاشتن اهل بیت(ع) از مقوله تاثیرگذاری سیاسی بود، این چیزی بود که بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) در تاریخ اسلام و در جهان اسلام رخ داد.
باغ فدک، محور قدرت اقتصادی اهل بیت(ع)
بعد از قدرت سیاسی مقوله مهم در تمدن‌سازی، قدرت اقتصادی است. اقتصاد یک نوع قدرت است و هر کسی که ادعای تمدن‌سازی و تاثیرگذاری سیاسی اجتماعی در جهان انسانی را دارد باید برخوردار از قدرت اقتصادی باشد. وقتی اینها اولین مواجهه را با اهل بیت(ع) داشتند و قدرت سیاسی را گرفتند، بلافاصله برای از بین بردن قدرت اقتصادی ایشان متمرکز شدند. باغ فدک به نوعی عنصر اساسی در تامین اقتصاد آن دوره مدینه به شمار می‌رفت. اعطای فدک به حضرت فاطمه(س) امری بود که هوشمندانه از حضرت رسول اکرم(ص) انتخاب شده بود. پس بعد از اینکه قدرت سیاسی را از اهل بیت گرفتند، برای گرفتن قدرت اقتصادی اهل بیت(ص) حمله صورت گرفت.
نگرش نادرست شیعیان به قدرت علمی و معنوی ائمه(ع)
دو مقوله دیگر وجود دارد که به نوعی فهم تاریخی خیلی از افراد را دچار مشکل کرده است و آن قدرت معنوی و قدرت علمی است. این افراد نتوانستند قدرت معنوی و قدرت علمی اهل بیت(ع) و جایگاه اهل بیت(ع) را بگیرند. قدرت معنوی و قدرت علمی به دلیل اینکه مربوط به ذات انسانی است و یک امر تکوینی است نتوانستند رقیبی برای آن ایجاد بکنند و این دو قدرت را بگیرند و همچنان در میان شیعه و اهل سنت، موافق و مخالف به نوعی اعتراف به علم و معنویت اهل‌بیت وجود دارد. فهم تاریخی ما از سیره و گذشته تاریخی اهل بیت(ع) هم بر اساس دو مقوله علم و معنویت صورت گرفته است.
یکی از علت‌هایی که ما دچار فهم سکولار از سیره اهل بیت(ع) شده ایم به خاطر این قضیه است. وقتی که ما تحقق و تجلی معنویت و علم را در گذشته تاریخی اهل‌بیت(ع) می‌بینیم، در برداشت‌های‌مان اینگونه تحلیل می کنیم که اهل بیت(ع) هم صرفاً توجهشان و تمرکزشان بر معنویت و علم بوده است است چرا که ما با تحقق و بروزات این دو مقوله مواجه هستیم یعنی توجه صرف به مقوله علم و معنویت.
یکی از ظلم‌ها به اهل بیت(ع) انحصار اهل بیت(ع) در علم و معنویت است درحالی که شخصیت اهل بیت(ع) به نوعی فراتر از این مقوله‌ها است و شامل تمام مقوله‌ها می‌باشد و وقتی ما بحث تمدن اسلامی را مطرح می‌کنیم همه این مولف‌ها باید در کسی که به نوعی مدیریت یک جامعه را در اختیار دارد وجود داشته باشد.
عنصر عقلانیت در خطبه فدکیه
مسئله بعدی در مولفه‌های تمدن‌سازی، عقلانیت است. عقلانیت یعنی گزاره‌هایی که به جامعه داده می‌شود مثل قوانین، امر و نهی و اخلاق یک پذیرش عقلایی بر آن وجود داشته باشد؛ یعنی در مواجهه اولیه، ذهن مخاطب آن را پس نزند و در مواجهه اول با احکام آن را ضد عقل و مخالف با ساختار زیست اجتماعی خودش نداند. اگر این مقبولیت نخبگانی وجود داشته باشد آن وقت تمدن‌سازی رخ خواهد داد.
شما می‌بینید که فاطمه زهرا(س) وقتی بیان احکام می‌کند بلافاصله به حکمت آنها هم اشاره می‌کند: «فَجَعَلَ اللهُ الإیمانَ تَطْهیراً لَکُمْ مِنَ الشِّرْکِ، وَالصَّلاةَ تَنْزِیهاً لَکُمْ عَنِ الکِبْرِ، والزَّکاةَ تَزْکِیَةً لِلنَّفْسِ وَنَماءً فی الرِّزْق، والصِّیامَ تَثْبیتاً للإِخْلاصِ، والحَجَّ تَشْییداً لِلدّینِ، وَالعَدْلَ تَنْسیقاً لِلْقُلوبِ، وَطاعَتَنا نِظاماً لِلْمِلَّةِ، وَإمامَتَنا أماناً مِنَ الْفُرْقَةِ» و در همه اینها به نوعی وجه عقلانیت احکام را بیان می‌کند.
انتهای پیام