دکتر محمد جواد گودینی نویسنده، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه نوشت: امام یازدهم شیعیان حضرت حسن بن علی زکی عسکری(ع) که از تبار برگزیدگان الهی بوده و خداوند متعال آن حضرت(ع) و پدران طاهرینش(ع) را از هر گونه زشتی پاک و پاکیزه گردانده، در روز جمعه هشتم ربیع الثانی سال 232 هجری در شهر مدینه دیده به جهان گشود. نام آن امام همام(ع) را حسن گذاردند و کنیه اش ابومحمد بوده است.
القاب آن امام همام(ع) به شرح ذیل است:
خالص، صامت، هادی، رفیق، زکی، سراج، مضیء، شافی، مرضی و عسکری (که البته مشهورترین لقب آن گرامی«ع»، همان عسکری است).
درباره ی این که چرا امام دهم و یازدهم (علیهما السلام) را عسکریین نامیده اند، گفته شده: محله ای که در شهر سامرا این دو امام بزرگوار(ع) در آن سکونت داشتند، محله ای با عنوان "عسکر" بوده است؛ از این رو، به امام هادی(ع) و فرزند برومندش امام حسن بن علی(ع)، عسکری گفته می شود.
از ابن خلکان نیز نقل است: عسکری نسبتی است که به شهر "سُرّ مَن رأی" داده اند؛ هنگامی که "معتصم بالله" هشتمین خلیفه ی عباسی این شهر را بنا نمود و به همراه لشکرش وارد آن گردید، آن شهر نظامی را عسکر نامیدند.

متوکل عباسی که پس از وفات برادرش واثق بر کرسی خلافت تکیه زد، امام دهم حضرت علی بن محمد الهادی(ع) را به همراه نزدیکان و افراد خانواده به شهر سامرا فراخواند و امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) سالیان بسیاری از زندگانی خود را در این شهر نوبنیاد عباسیان، می زیستند و از این رو، امام دهم و یازدهم (علیهما السلام) را عسکری می نامند.
مادر یازدهمین امام شیعیان حضرت عسکری(ع) که بانویی بزرگوار و از پارسایان روزگار خویش بوده، "حدیث" یا" سلیل" نام داشته است. به روایت دیگر، مادر یازدهمین اختر تابناک امامت و ولایت(ع)، سوسن، سمانه یا اسماء نام داشته است.
کنیه ی آن سرور والا مقام، "ابومحمد" است و آن حضرت(ع) را نیز بسان پدر و جد گرامی اش(ع)، ابن الرضا(ع) می نامیدند. دربان امام حسن عسکری(ع)، عثمان بن سعید بوده و نقش انگشتر آن یگانه ی روزگار، این جمله بوده است:
"سُبحانَ مَن لَهُ مَقالِیدُ السَّمواتِ وَ الأرضِ".
ترجمه:
"پاک و منزه است آن خدایی که کلید های آسمان و زمین به دست [توانا و قدرت] اوست".
درباره ی کودکی امام حسن عسکری(ع)، اخبار فراوانی در اختیارمان نیست و متاسفانه گزارش های فراوانی از دوران کودکی امام(ع) ثبت نگردیده و به دستمان نرسیده است.
در خصوص فرزند برجای مانده از امام عسکری(ع) باید گفت؛ جمهور مورخان و محدثان بر این باورند تنها فرزند برجای مانده از آن امام همام(ع)، پسری است که هم نام و هم کنیه ی رسول خدا(ص) بوده و همو زمین را از عدالت و دادگری پر می فرماید؛ پس از آنکه از ستم گری و بیداد پر شده باشد. به روایت بیشتر مورخان و محدثان، امام زمان(عج) یگانه فرزند پدر بزرگوارش امام حسن عسکری(ع) بوده و میراث دار پیامبران(ع) و امامان معصوم(ع) بوده و خاتم اوصیاء و جانشینان پیامبران(ع) محسوب می گردد.
حضرت حسن بن علی عسکری(ع)، بیست و سه سال از عمر خجسته و گرانقدر خویش را در محضر پدر بزرگوارش امام علی بن محمد بن علی(ع) گذراند و پس از شهادت پدرش امام هادی(ع) در سال 245 هجری، امامت و رهبری شیعیان به آن سرور گرامی(ع) سپرده گردید.
امام حسن عسکری به دلیل دانش گسترده، زهد، خداترسی، پارسایی، برخورداری از عصمت، علم و نیک سرشتی و دیگر فضیلت های والای انسانی، نزد مردم و بویژه شیعیان و دلدادگان اهل بیت رسالت(ع) از احترام و جایگاهی مخصوص برخوردار بوده است.
امام هادی(ع) نیز بر امامت فرزند برومندش حسن بن علی(ع) تصریح نموده و آن حضرت(ع) را به عنوان جانشین خود در میان امت معرفی فرموده است.
از یحیی بن یسار عنبری چنین نقل است: "امام علی بن محمد(ع) چهار ماه پیش از وفاتش به فرزندش حسن«ع» وصیت فرمود و بر جانشینی وی(ع) تصریح فرمود و مرا به همراه تعدادی از شیعیان [بر این مطلب] شاهد گرفت".
برخی از بنی هاشم از جمله "حسن بن حسین أفطس" روایت کرده اند، در روزی که امام هادی(ع) در بستر احتضار قرار داشت و در آن روز به فیض شهادت نایل آمد، گروهی از بزرگان بنی هاشم از آل ابی طالب، بنی عباس و دیگر تیره های قریش در خانه ی امام هادی(ع) گرد آمده و مردم نیز حاضر بودند. تعداد هاشمیان و بزرگان قریش، حدود 150 تن بود و علاوه بر این، دوستداران و دیگر مردم نیز حضور داشتند.
در آن هنگام، امام حسن بن علی(ع) [امام عسکری«ع» به عنوان یگانه جانشین پدرش امام هادی«ع»] در حالی که گریبان خویش را چاک کرده بود، آمد و سمت راست پدر بزرگوارش امام هادی(ع) ایستاد؛ ما [بسیاری از حاضران در خانه ی امام هادی«ع»] نیز او(ع) را نمی شناختیم.
امام هادی(ع) به فرزند و وصی اش حضرت عسکری(ع) چنن فرمود:
"ای فرزندم، شکر خداوند را به جای آور؛ چرا که درباره ات امری آمده است [و موضوع امامت و پیشوایی امت، از جانب خداوند به تو واگذار شده است]".
امام حسن عسکری(ع) با شنیدن این جمله از پدر بزرگوارش(ع) گریست و استرجاع کرد؛ آنگاه فرمود:
ترجمه:
"سپاس و ستایش تنها به خداوند تعلق دارد که پروردگار جهانیان است و تنها از او می خواهم که نعمت هایش را بر ما [اهل بیت«ع»] تمام کند [و به کمال رساند] و همه ی ما از خدا بوده [مبدأ و آغازمان به امر خدا است] و به سوی او باز می گردیم [و معادمان نیز به سوی خداوند خواهد بود]".
امام(ع) که عهده دار مسئولیت خطیری در عصری سخت و تیره گردیده بود، چند ماه از خلافت کوتاه خلیفه ی عباسی معتز را درک فرمود. یازدهمین پیشوای معصوم(ع) در زهد و دانش از جایگاهی سترگ برخوردار بود و از احترام ویژه ای در میان مردم برخوردار بود؛ به گونه ای که عباسیان جرات نمی کردند آشکارا به امام عسکری(ع) آسیبی رسانده و مشکلی ایجاد نمایند؛ اما با این وجود، همواره امام عسکری(ع) را تحت نظارت قرار داده و می کوشیدند فعالیت های امام(ع) را با بهره گیری از جاسوسان و مزدورانی زیر نظر داشته باشند.
پس از معتز (متوفای سال 255 هجری)، مهتدی عباسی بر تخت خلافت تکیه زد و پس از پایان خلافت وی در سال 256 هجری، معتمد به مقام خلافت نایل آمد.
امام حسن عسکری(ع) پنج سال از خلافت معتمد را نیز درک فرموده و در روزگار خلافت وی در حالی که تحت نظر شدید جاسوسان عباسی روزگار می گذراند و هر گونه اقدام و حرکت امام(ع) به دستگاه خلافت گزارش می شد، در سال 260 هجری در سن 28 سالگی (یا بیست و نه سالگی) با توطئه ی معتمد عباسی به شهادت رسید و پیکر نورانی و مقدسش در کنار پدر بزرگوارش امام هادی(ع) در خانه ی شان در شهر سامرا دفن گردید.
یازدهمین پیشوای شیعیان جهان امام حسن عسکری(ع)، در مکارم اخلاق، مهربانی، خوش خویی، مهرورزی، یتیم نوازی، بخشش، احترام به دیگران، هیبت و بزرگواری و دیگر فضیلت های اخلاقی و انسانی، اسوه ای والا و گرانقدر به شمار می رفت و اخلاق والای آن حضرت(ع) الگویی برای همه ی وارستگان و پارسایان به شمار می رود و آثار بزرگی و جلالت از چهره ی خجسته ی آن حضرت(ع) هویدا بود.
درباره ی حسن سیره و خوش رفتاری امام حسن عسکری(ع)، حکایت ذیل تقدیم می گردد:
ابومحمد(ع) نزد علی بن أوتاش [که با اهل بیت پیامبر«ص» و خاندان ابی طالب دشمنی افسار گسیخته ای داشت] بود [و وی مامور گشته بود بر امام عسکری«ع» سختگیری کرده و اوضاع را تیره نماید] ...
راوی می گوید: پس از مدتی او [علی بن أوتاش] را دیدم که [آنچنان شیفته ی فضیلت ها و سجایای اخلاقی و رفتار نیک و بزرگوارانه ی امام«ع» قرار گرفته که] از روی احترام و اکرام، دیدگانش را در برابر امام عسکری(ع) نمی گشود.
آن مرد در حالی از نزد امام عسکری(ع) خارج گردید که از همه ی مردم بصیرت و علاقه اش نسبت به امام عسکری(ع) بیشتر شده و از همگان بیشتر از امام(ع) تعریف کرده و درباره ی امام عسکری(ع) نیکو سخن می گفت.
شرایطی که امام حسن عسکری(ع) در آن می زیست، شرایطی بسیار ناگوار، سخت، تیره و مشکلات امام(ع) نیز فراوان بود. خلفای ستمگر عباسی، امام حسن عسکری(ع) را بدون دلایل موجهی به زندان انداخته بودند و امام(ع) بخشی از عمر شریف خویش را در زندان سپری کرد.
حتی هنگامی که امام حسن عسکری(ع) در زندان حضور نداشت، تحت نظارت شدید جاسوسان عباسی بوده و اقدامات امام(ع)، نامه نگاری ها، برنامه ها، ملاقات ها و ... که به امام(ع) مربوط می شد، به خلیفه و دستگاه خلافت گزارش می شد.
خاندان عباسی به شدت از جانب امام عسکری(ع) احساس خطر کرده و می کوشیدند مانع شوند فرزند امام یازدهم(ع) متولد گردد؛ چرا که به تواتر شنیده بودند فرزند امام حسن عسکری(ع) همان کسی است که به اذن خداوند جهان را از دادگری پر می کند و پیامبر(ص) از آمدن نهمین فرزند از نسل امام حسین(ع) خبر داده است که در پرده ی غیبت فرورفته و پس از غیبتی طولانی، ظهور خواهد کرد و جهان را از دادگری پر خواهد کرد؛ پس از آنکه از ستم پر شده باشد.
در چنین وضعیتی، امام حسن عسکری(ع) تحت مراقبت و نظارت عباسیان قرار داشت؛ اما با این وجود، از حرکت باز ننشست و برنامه های فرهنگی خویش را دنبال می کرد و می کوشید در حفظ و نگاهداری دین اسلام، شریعت اسلامی و نشر احکام دین و معارف بلند اسلامی و قرآنی گام برداشته و شاگردانی نیز در دوران کوتاه امامت خویش (نزدیک به شش سال) تربیت نمود. تفسیری نیز به امام حسن عسکری(ع) منسوب است که یادگار دورانی امامت آن امام بزرگوار(ع) است؛ آن هنگامی که امام عسکری(ع) با بیانی روشن و شیوا، معارف اسلامی و آیات قرآن کریم را برای شاگردان و نزدیکان خویش تبیین و تشریح می فرمود.
از میان شاگردان، نزدیکان و اصحاب امام حسن عسکری(ع) که از خرمن دانش گسترده ی آن امام همام(ع) خوشه چینی کرده و از محضر پرفیض امام(ع) بره جسته و معارف زلال و ارزنده ی دینی و اسلامی را می آموختند، می توان به افراد ذیل اشاره جست:
عثمان بن سعید [از یاران جلیل القدر امام عسکری«ع» و نخستین نائب مخصوص امام عصر«عج]، ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار [گردآورنده ی کتاب ارزنده ی "بصائر الدرجات"]، علی بن مهزیار اهوازی، ابوهاشم داود بن قاسم، هارون بن مسلم بن سعدان، سعدان بصری، محمد بن احمد بن مطهر، احمد بن اسحاق اشعری قمی، سهل بن زیاد، علی بن جعفر، علی بن بلال و ...
امام حسن عسکری(ع) در دورانی تیره و سخت می زیست و با وجود سختی شرایط، از تلاش برای هدایت مردم، تبیین معارف بلند اسلامی، تبلیغ آیین مبین اسلام و تربیت شاگردان باز نماند و با پنهان کاری و کوشش بسیار، توانست گام های ارزنده ای در راستای ترویج فرهنگ اسلامی و شیعی برداشته و در همین دوران کوتاه، فرزند گرانقدرش خلف صالح حضرت مهدی(ع) دیده به جهان گشود و پس از شهادت پدر(ع) عهده دار مقام امامت گردید و دوران غیبت امام(عج) آغاز گردید؛ دورانی که تا امروز تداوم داشته و تا هر زمان که خداوند اراده فرماید ادامه دارد.

پی نوشت ها

- إعلام الوری بأعلام الهدی، ص349؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج4 ص55
- مناقب آل أبی طالب، ج4 ص420
- تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسکری(ع)، ص9- 8
- وفیات الأعیان، ج2 ص95- 94
- تذکرة الخواص، ج2 ص503
- الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، ص440
- چهل حدیث درباره ی امام مهدی(عج)، ص8
- کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج4 ص59
- همان، ص60
- التنبیه و الأشراف، ص316
- الامام الحسن العسکری(ع)، ص48
- تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسکری(ع)، ص24- 18
- کتاب الطبقات، ص438- 435
فهرست منابع:
1- ابن خلکان، أحمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، بیروت، دار صادر
2- ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، قم، انتشارات علامه
3- ابن صباغ مالکی، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، قم، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) 1427ق
4- اربلی، علی بن عیسی بن أبی الفتح، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) 1426ق
5- برقی، أحمد بن محمد، کتاب الطبقات، قم، انتشارات کتابخانه ی آیه الله مرعشی نجفی
6- سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) 1426ق
7- سلیمان، کامل، الامام الحسن العسکری أبوالقائم من بنی هاشم، بیروت، دار التعارف
8- فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، بیروت، دار المعرفة
9- گودینی، محمد جواد، تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسکری(ع)، تهران، نشر نظری 1397
10- ____، ____، چهل حدیث درباره ی امام مهدی(عج)، قم، نشر تولی 1397
11- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الأشراف، بغداد ، المکتبة العصریة