رفتار خلاق انسان در حد فاصل دعا و اجابت او معنا می‌یابد
هفتمین هم‌اندیشی جایگاه مطالعات قرآنی در اعتلای علوم انسانی، با موضوع «باز‌زایی الهیات در عصر پساکرونا»، ششم اسفندماه، به همت پژوهشکده مطالعات قرآنی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با همکاری انجمن مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، به صورت مجازی و با سخنرانی جمعی از اندیشمندان برگزار شد. در ادامه متن سخنان هادی وکیلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را می‌خوانید که با موضوع «الهیات اجابت؛ از الهیات سکوت تا الهیات انقلابی و خلاق» ایراد شده است؛
یکی از رفتارهای ایمانی، دینی و اعتقادی متدینان در ادیان جهان، اعم از ابراهیمی و غیرابراهیمی، دعا کردن است. در دین اسلام و در متون دینی اسلام نیز مسئله دعا کردن در آیات و روایات به صورت متعدد مطرح شده و به صورت مستقیم و غیرمستقیم بندگان خدا به دعا کردن دعوت شده‌اند و خدا خودش را ملزم به اجابت آنها دانسته است. در برخی از آیات قرآن داریم که دعا پیش‌شرط و عامل اصلی اعتنای خدا به بندگان معرفی شده است. برخی از این آیات عبارت از «وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»، «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزَامًا» و یا «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» هستند. در ادعیه نیز داریم که «الدعاء سلاح المومن» یا فرمودند «الدعاء مفتاح الرحمه و مصباح الظلمه». از امام صادق(ع) نقل شده که بر دعا مداومت داشته باشید و یا امام رضا(ع) نیز دعا را سلاح انبیا(ع) می‌داند. این آیات به دعا و اجابت دعا پرداخته‌اند و روایات دیگری نیز داریم که به انواع و آداب و شرایط و موانع آن اشاره کرده‌اند.
دعا یعنی خواندن خدا برای گفت‌وگو، مناجات، کسب کمک و چاره‌سازی برای خود و یا دیگران در کوتاه‌مدت، میان‌مدت، بلندمدت و گاه در بازه عمر. دعای ما گاه برای اشخاص و یا اشیاء و یا احوال و اعمال خودمان است و با وضعیت‌های پیشایند و همایند و پسایند ما همراه است. برخی از دعاهای ما به گذشته ما برمی‌گردند. از خواجه عبدالله انصاری نقل است که همه از پایان کار می‌ترسند و من از آغاز کار که مربوط به ازل است. گاهی نیز در وضعیت‌هایی که به سر می‌بریم دعا می‌کنیم و مثلاً اوضاع همایند ما کرونا است و دعاهایی که برای حاجات خود داریم در این زمینه است.
اما اجابت به چه معنا است؟ اگر دعا را کنش بنده بدانیم، اجابت می‌شود واکنش آن، اما برخی می‌گویند دعا واکنشی به یک کنش درونی الهی است و وقتی دعا می‌کنیم به خدا لبیک می‌گوییم. به این معنا دعای ما واکشنی به کنشگری خدا است و اجابت او می‌شود واکنش دوم او به واکنش ما. اجابت همین است و بیش از این نیست و آنچه که در مورد بحث ما وجود دارد این است که به معنای داد و دهش تفسیر می‌کنیم که در دیدگاه ابن عربی به آن اشاره می‌کنند.
برای دعا نیز اقسامی داریم. برای نمونه دعاهایی است که می‌خواهیم با محبوب گفت‌وگو کنیم یا دعای شروع درس و ماه و نوروز و ... که دعاهای تشریفاتی هستند و در آنها خیلی طلب خاصی وجود ندارد. اما دعاهایی داریم که جنبه عالی دارند و از این حیث عالی هستند که ابزاری برای رسیدن ما به خواسته‌هایمان هستند که می‌توانند شفابخشانه باشند و از این طریق از خدا شفا می‌خواهیم یا ادعیه مداخله‌خواهانه هستند و از خدا می‌خواهیم در امور ما دخالت کند و ما را یاری کند، یعنی ما را در فرایندهای مختلف یاری کند که اینها عالی هستند. همچنین دعا را ابزاری برای رسیدن به این خواسته‌های فردی و جمعی می‌دانیم و دعا را می‌دهیم تا چیزی را دریافت کنیم که یا برای خود است و یا دیگران.
ابن عربی در فصوص الحکم و در فص شیثی، برای دعا تقسیمی دارد که بحثش در این فصل از عطایای الهی است. در حقیقت خدا به این شرط می‌دهد که ما دعا کنیم. البته برخی از دهش‌ها موکول به دعای ما است و می‌گوید دعا سوالی و یا غیرسوالی است. دعاهای سوالی مبتنی بر سوال کردن است و سه قسم هستند؛ سوالات استعجالی که با عجله چیزی را می‌خواهیم که بازه زمانی آن نیز متفاوت است و اجابت را در آن واحد و یا فردا و ... می‌خواهیم و بسته به اینکه آن موضوع در چه زمانی واقع می‌شود، سوال ما نیز به همان میزان استعجالی است. دسته دوم احتیاطی هستند و از خدا درخواست می‌کنیم که به ما کمک کند و دسته سوم نیز امتثالی هستند و برخی از انبیا(ع) و اولیا به دلیل امتثال امر خدا دعا می‌کنند و چیزی از خدا نمی‌خواهند، چون علمشان آنها را واقف کرده از خدا، کِی و چه وقت بخواهند و از این باب که خدا خواسته او را بخوانند، این کار را می‌کنند.
بنابراین، براساس این تقسیم‌بندی، خدا در طیف گسترده‌ای از اجابت است که یک سوی آن اجابت استعجالی است و خدا با عجله انسان، عجله می‌کند و نوع دیگر آن ابطایی است و با کندی همراه است و می‌تواند تا روز قیامت مستجاب نشود. آنها که اهل دعای استعجالی هستند، این خبر خوبی برایشان نیست. آنچه دینداران باید توجه کنند این است که خدا در یک سکوتی به سر می‌برد. خودش به ما گفته من را بخوانید و گفته به شما نزدیک هستم، با این حال چرا ما را اجابت نمی‌کند و در سکوت است را باید محل تأمل قرار داد. گاه دعا کردیم ظالمانی مانند صدام از بین بروند و گرفتاری خود را مطرح می‌کنیم، اما خدا در سکوت است. آیا خود سکوت فعلی از سوی خدا نیست؟ آیا سکوت خدا معنادار است یا معنایش این است که خدا سکوت پیشه کرده است؟
اعتقاد دارم خدا در بیشتر موارد سکوت کرده و اجابت او در مورد سوالات استعجالی اقلی است و خدای متعال در حد دعا و اجابت خود، یک متغیر پنهان میانجی را قرار داده است. متغیر میانجی کنش ما است. خدا به ما می‌گوید باید در حد فاصل دعا و اجابت او رفتاری انقلابی و خلاق پیشه کنیم و دست از دعاپیشگی صرف برداریم. باید سهم انسانی خود را نیز ادا کنیم و به شرط اینکه به رتق و فتق امور بپردازیم و کاملاً منقلبانه و با تغییر امور و خلاقانه عمل کنیم، در این‌صورت اگر اقدامات ما پیش نرفت، دچار استیصال می‌شویم و سهم خدا را طلب می‌کنیم، تا به عنوان یک اصل مکمل اقدام ما در جهان خارج را محقق کند. پیام این سکوت، انقلابی شدن و خلاق شدن انسان برای حل مشکلات است.
انتهای پیام
