تفسیر و معنی آیه ”و من یتوکل علی الله فهو حسبه“ در کتب و روایات

آیه وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ قسمتی از آیه سوم سوره طلاق و گنجی ناب در دل آیات قرآن است که در آن خداوند خطاب به بندگانش فرموده: هرکس بر خدا توکل نماید، خدا او را کفایت میکند و توکل کننده بر خدا کسی است که می‌داند خداوند عهده‌دار رزق و دیگر امور اوست و فرد بر اساس چنین باوری تنها به او اعتماد و تکیه می‌نماید. در این مطلب ترجمه و تفسیر آیه «وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» را در کتب دینی و از رویات امامان معصوم گردآوری کرده ایم.

متن و ترجمه آیه ۳ سوره طلاق
وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا
و از جایى که حسابش را نمى‌‏کند به او روزى مى‌رساند و هر کس بر خدا اعتماد کند او براى وى بس است، ‏خدا فرمانش را به انجام‏ رساننده است به راستى خدا براى هر چیزى اندازه‏‌اى مقرر کرده است.

تفسیر آیه وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ در کتب دینی
با مراجعه به آیات قرآن روشن می‌شود که معنای توکل، همان سپردن کار به دست خدای قادر است تا آدمی را در تمام موارد کمک کند و نارسایی‌های او را برطرف سازد.
شهید مطهری نکته جالبی را درباره موضوع توکل دارند و آن این است که «توکل» با توجه به باب تفعل، به معنای «قبول وکالت» است، نه واگذاری وکالت. آنگاه وقتی با حرف «علی» متعدی می‌شود دو معنا را با هم تلفیق می‌کند: یکی قبول و عهده‌دار شدن کار؛ و دیگری اعتماد و تکیه کردن بر غیر؛ بدین ترتیب، معنای «التوکل علی الله» این است که شخص انجام کار را برعهده بگیرد، اما با اعتماد بر خدا؛ و تذکر می‌دهند در فرهنگ جامعه اسلامی، گاه «توکل» به معنای واگذار کردن کار به خدا و خود را کنار کشیدن قلمداد شده است؛ که این معنا نه با بحث لغوی آن سازگار است و نه با تعابیر قرآنی مربوطه؛ بلکه توکل یعنی کار را با وجود همه سختی‌ها و ضرر‌های ظاهری، برعهده گرفتن است و در این مسیر به حمایت و امید خدا اعتماد داشتنتوکل به خدا و تکیه به یاری او و اعتماد به تدبیر و تقدیر الهی، از مهم‌ترین مؤلفه‌ها برای عزّت نفس انسان است. انسانی که به حقیقت توکل دست یافته و دل به دستگیری و یاری او دوخته است، هرگز خویشتن را در برابر دیگران خوار نمی‌سازد و ضعف و زبونی از خود نشان نمی‌دهد. علاوه بر آیه وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ، قرآن کریم در آیات متعدد دیگر، توکل به خدا را برای سعادتمندی و حفظ مصالح و منافع انسان کافی دانسته است و او را از چنگ زدن به دامان مخلوقی ضعیف و ناتوان منع می‌کند و به سوی خود فرا می‌خواند.

واژه‌شناسی توکل

«توکل» از ریشه «و ک ل» است و بر اعتماد و تکیه بر دیگری در انجام امور دلالت می‌کند. از این رو در معنای «توکل» نوعی اظهار ناتوانی نیز وجود دارد؛ یعنی شخص متوکل به سبب درک نوعی ناتوانی در خود و از جمله آگاهی نداشتن از سرانجام کار، به شخص دیگری که توان جبران ضعف او را دارد، متوسل شده است و او را از طرف خود برای پیگیری امور خویش جلو می‌اندازد و نماینده خویش معرفی می‌کند (ر. ک: تاج العروس، ج ۱۵، ص ۷۸۶). ازاین رو راغب در بیان معنای «توکل» می‌نویسد: «توکیل آن است که اعتماد کنی بر دیگری و او را نایب خویش قرار دهی (مفردات ألفاظ القرآن، ص ۸۸۲. نیز، ر. ک: لسان العرب، ج ۱۱، ص ۷۳۴) همچنین طریحی، باور به عجز و ناتوانی و ابراز آن را لازمه توکل برشمرده است و توکل بر خدا را به معنای بریدن از غیر خدا و اتصال به خدا و اعتماد بر او دانسته است (مجمع البحرین، ج ۵، ص ۴۹۳.) و در این میان، خداوند مصداق تمام و کمال وکیل است که در تمام امور بر وکالت بندگانش قادر و حکیم است. ازاین رو یکی از نام‌های نیکوی او «وکیل» است و کسی جز او وکیل علی الاطلاق نیست.

تفسیر آیه و من یتوکل علی الله فهو حسبه در بیان امام رضا (ع)
شخصی از امام رضا (ع) درباره آیه ومن یتوکل علی الله فهو حسبه سؤال کرد؛ حضرت (ع) فرمودند: “توکل درجاتی دارد که یکی از آن‌ها این است که در هرکاری که به تو مربوط است به خداوند اعتماد کنی و از آنچه که نسبت به تو انجام می‌دهد خشنود باشی و بدانی که او جز خیر برای تو نمی‌خواهد و بدانی که حکمت در این است که کارت را به او واگذار کنی و دیگر اینکه به این امر ایمان داشته باشی که خدا چیز‌هایی می‌داند که تو از آن‌ها بی‌اطلاعی و باید علم آن‌ها را به خدا واگذار نمایی و به غیر اعتماد نداشته باشی.

تفسیر آیه و من یتوکل علی الله فهو حسبه در بیان امام موسی کاظم (ع)

از امام موسی کاظم (ع) درباره کلام خدای عز و جل سوال شد که می‌فرمایند «و هر کس به خدا توکل کند او براى وى بس است» فرمودند:
توکل کردن بر خدا درجاتى دارد: یکى از آن‌ها این است که در تمام کارهایت به خدا توکل کنى و هر چه با تو کرد از او خشنود باشى و بدانى که او نسبت به تو از هیچ خیر و تفضّلى کوتاهى نمى‌کند و بدانى که در این باره حکم، حکم اوست، پس با واگذارى کارهایت به خدا بر او توکل کن و در آن کار‌ها و دیگر کار‌ها به او اعتماد داشته باش؛

بنابراین آنچه از آیات ۲ و ۳ سوره طلاق برمی‌آید آن است که تقوا و توکل دو اهرم براى خروج از بن بست است. وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ … وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ … و براى تأمین زندگى امروز، تقوا (وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ … یَرْزُقْهُ) و براى آینده، توکل (وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ …) لازم است و بدون لطف خداوند، هیچ عامل دیگرى کارآمد و کافى نیست. «فَهُوَ حَسْبُهُ»

سخن پایانی
آیه های ۲ و ۳ سوره طلاق به عنوان دعا برای رفع مشکلات مالی و دعای گشایش بخت و روزی معروف است و خوانده می‌شود. به یاد داشته باشید، توکل بر خداوند و کافی دانستن او برای انجام امور که از آیه وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ برمی آید، هرگز به معنای از کار دست کشیدن نیست. در روایات آمده است هنگامى که این آیه نازل شد، جمعى از یاران پیامبر، کار و تجارت را رها کردند و گفتند: خداوند روزى ما را ضمانت کرده است، پس به کار و تلاش نیازى نیست.
پیامبر (ص) آنان را احضار و توبیخ کرد و فرمود: هرکس کار و تلاش را رها کند، دعایش مستجاب نمى‌شود. «انه من فعل ذلک لا یستجاب له»