وقتی علی (ع) امیرالمومنین شد

در چنین روزی پیامبر اکرم(ص) برای بار دیگر و این ‌بار در برابر جمع انبوهی از حج‌گزاران خانه خدا که از سراسر مناطق اسلامی گرد آمده بودند، حضرت علی(ع) را ــ که از سوی خدا برای وصایت و جانشینی بعد از او انتخاب شده بود ــ به مردم معرفی کرد و فرمود: «فَلْیبَلِّغِ الْحاضِرُ الْغائِبَ وَالْوالِدُ الْوَلَدَ إِلی یوْمِ الْقِیامَةِ»: پس بایسته است این سخن را حاضران به غایبان و پدران به فرزندان تا برپایی رستاخیز برسانند بنابراین وظیفه همه ماست که بکوشیم این واقعه بزرگ و سرنوشت‌ساز را در حد توان خود به گوش همگان برسانیم.

در واقعه غدیرخم که طی آن حضرت علی(ع) به جانشینی و وصایت و امارت بعد از پیامبر اکرم(ص) معرفی شد، پیامبر(ص) سخنرانی غرایی ایراد کردند که انباشته از نکات مهم و راهگشاست.

این خطبه نسبتا‌ طولانی در احتجاج و برخی منابع دیگر و فرازهایی از آن در انبوهی از منابع شیعه و سنی گزارش شده است که علامه امینی(ره) بسیاری از آنها را در کتاب بسیار ارزشمند الغدیر گرد آورده‌است.

خطبه یادشده که به لحاظ ادبی بسیار فاخر و بلیغ است، مشتمل بر نکات مهم و ارزشمند است که در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن جواهری، عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم.

درس نخستی که از مطالعه خطبه غدیر می‌گیریم، چیست؟

درس اولی که از مطالعه و دقت در خطبه غدیر حضرت رسول (ص) می‌گیریم به نظرم این است که پیامبر اکرم(ص) مطیع محض خداوند است. آن حضرت ابتدا با بیانی آهنگین و گاه مسجع و با تفصیلی نسبی به حمد و ثنای الهی پرداخته، در فرازی از آن عرضه می‌دارد: «أَحْمَدُهُ کثیراً وَأَشْکرُهُ دائماً عَلَی السَّرّاءِ والضَّرّاءِ وَالشِّدَّةِ وَالرَّخاءِوَأُومِنُ بِهِ و بِمَلائکتِهِ وکتُبِهِ وَرُسُلِهِ. أَسْمَعُ لاِمْرِهِ وَاُطیعُ وَأُبادِرُ إِلی کلِّ مایرْضاهُ وَأَسْتَسْلِمُ لِماقَضاهُ، رَغْبَةً فی طاعَتِهِ وَ خَوْفاً مِنْ عُقُوبَتِهِ، لاِنَّهُ ا... الَّذی لایؤْمَنُ مَکرُهُ وَلایخافُ جَورُهُ؛ او را ستایش فراوان و سپاس جاودانه می‌گویم بر شادی و رنج و بر آسایش و سختی و به او و فرشتگان و نبشته‌ها و فرستاده‌هایش ایمان داشته، فرمان او را گردن می‌گذارم و اطاعت می‌کنم و به سوی خشنودی او می‌شتابم و به حکم او تسلیمم؛ چرا که به فرمانبری او شائق و از کیفر او ترسانم. زیرا او خدایی است که کسی از مکرش در امان نبوده و از بی‌عدالتیش ترسان نباشد (زیرا او را ستمی نیست).»

یک از موضوعاتی که حضرت در سخنان خود به آن اشاره می‌کند، ختم نبوت است. به نظر شما اهمیت طرح این مساله در غدیر خم تا چه حد است؟ تشبیه حضرت علی(ع) به هارون برادر موسی(ع) با این نکته که بعد از حضرت رسول، دیگر پیامبری مبعوث نمی‌شود هم باز به موضوع ختم نبوت اشاره دارد، ختم نبوت را قبلا بیان فرموده بودند، در جاهای دیگر؟

حضرت پس از حمد و ثنای الهی به موضوع مورد نظر که به خاطر آن اجتماع بسیار عظیم حاجیان در غدیرخم گرد آمده بود، پرداخته، می‌فرماید: «خدا به من وحی کرد: «بِسْمِ ا... الرَّحْمانِ الرَّحیمِ، یا أَیهَاالرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک - فی عَلِی یعْنی فِی الْخِلاَفَةِ لِعَلِی بْنِ أَبی طالِبٍ - وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَالله یعْصِمُک مِنَ النّاسِ»: ای فرستاده ما! آنچه از سوی پروردگارت [درباره علی و خلافت او] بر تو فرود آمده، بر مردم ابلاغ کن، وگرنه رسالت خداوندی را انجام نداده‌ای و [در این خصوص نگران نباش؛ زیرا] خدا تو را از آسیب مردمان نگاه می‌دارد. آنگاه می‌فرماید: جبرئیل سه مرتبه بر من فرود آمد از سوی سلام، پروردگارم ــ که تنها او سلام است ــ فرمانی آورد که در این مکان به پا خیزم و به هر سفید و سیاهی اعلام کنم که علی بن ابیطالب برادر، وصی و جانشین من در میان امت و امام پس از من بوده. جایگاه او نسبت به من بسان هارون نسبت به موسی است، لیکن پیامبری پس از من نخواهد بود او (علی)، صاحب اختیارتان پس از خدا و رسول است.

علت این‌که خداوند علی(ع) را به امامت و جانشینی پیامبر(ص) برگزیده چه بوده است؟

پیامبر(ص) یکی از مهم‌ترین صفات امام‌علی(ع) را عالم‌ترین امت بعد از خودش معرفی می‌کند. پس معلوم می‌شود عالم بودن اولین و نخستین ویژگی ولایت و امامت است. همان طور که حضرت در نهج‌البلاغه می‌فرماید: «سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی»: از من بپرسید، پیش از آن‌که مرا از دست بدهید. پیامبر(ص) می‌فرماید: حلال نیست، مگر آنچه خدا و رسول او و امامان حلال بدانند و حرام نیست مگر آنچه آنان حرام دانند.خدای عزوجل حلال و حرام را به من آموخت و من نیز آنچه پروردگارم از کتاب خویش و حلال و حرامش به من آموخته در اختیار علی قرار دادم. مردم! او را برتر بدانید؛ چرا که هیچ دانشی نیست مگر این‌که خداوند آن را در جان من گرد آورده و من نیز آنچه را آموختم در جان پیشوای پرهیزکاران، علی به ودیعه نهادم. او (علی) پیشوای روشنگر است که خداوند او را در سوره یاسین یاد کرده است: «و دانش هر چیز را در امام مبین برشمرده و ثبت کرده ایم. علی(ع) مدار حق و هدایت است. مردم! از علی رو برنتابید و از او نگریزید و از ولایت و سرپرستی‌اش رو برنگردانید؛ او [شما را] به درستی و راستی هدایت کرده و [خود نیز] بدان عمل می‌نماید؛ او باطل را نابود کرده و از آن بازدارد و در راه خدا نکوهش‌گران او را از کار باز ندارد.
پیامبر اکرم(ص) در ادامه با بیان بخشی از فضایل امیرالمؤمنین علی(ع) که در قرآن آمده است، فرمودند: «مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّ فَضائِلَ عَلی بْنِ أَبیطالِبٍ عِنْدَا... عَزَّوَجَلَّ ــ وَ قَدْ أَنْزَلَهافِی الْقُرْآنِ ــ أَکثَرُ مِنْ أَنْ أُحْصِیها فی مَقامٍ واحِدٍ، فَمَنْ أَنْبَاَکمْ بِها وَ عَرَفَها فَصَدِّقُوهُ»: مردم! فضایل علی بن ابیطالب نزد خداوند عزوجل ــ که در قرآن نازل فرموده ــ بیش از آن است که من یکبا‌ره برشمارم. پس هر کس از مقامات او خبر داد و آنها را شناخت، او را تصدیق و تأیید کنید.» پیامبر اکرم(ص) در ادامه با مبالغه در بیان پند و اندرز و هشدار از کجر‌وی و انحراف و دعا برای پیروی‌کنندگان از اهل بیت(ع) و نفرین مخالفان و دشمنان به همه دستور می‌دهند با علی(ع) بیعت کنند.

به نظرمی‌رسد در همین واقعه غدیر حضرت به لقب امیرالمؤمنین مفتخر شدند.

«أَلا إِنَّهُ لا «أَمیرَالْمُؤْمِنینَ» غَیرَ أَخی هذا، أَلا لاتَحِلُّ إِمْرَةُ الْمُؤْمِنینَ بَعْدی لاِحَدٍ غَیرِهِ» هشدار که هرگز به جز این برادرم کسی نباید امیرالمؤمنین خوانده شود. هشدار که پس از من، امارت مؤمنان برای کسی جز او جایز نیست.

طبق آیه اکمال، چرا غدیر مایه اکمال دین است که می‌فرماید: «اَلْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً» (مائده/3)

واقعه غدیر مایه اکمال دین است. پیامبر(ص) در خطبه غدیر می‌فرمایند: «اللهمَّ إِنَّک أَنْزَلْتَ الْآیةَ فی عَلِی وَلِیک عِنْدَتَبْیینِ ذالِک وَنَصْبِک إِیاهُ لِهذَا الْیوْمِ: الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دینا»: بارالها! تو خود هنگام برپاداشتن او و بیان ولایتش نازل فرمودی: « امروز [با نصبِ على بن ابیطالب به ولایت، امامت، حکومت و فرمانروایى بر امت ] دینتان را براى شما کامل، و نعمتم را بر شما تمام کردم، و اسلام را برایتان به عنوان دین پسندیدم. »

وارث امامت

پیامبر اکرم(ص) با اشاره به جانشینان پس از خود، آخرین جانشین را نیز با تفصیلی تأمل برانگیز معرفی کرده، می‌فرماید: آگاه باشید! همانا آخرین امام، قائم مهدی از ماست. هان! او بر تمامی ادیان چیره خواهد بود.

هشدار! که اوست انتقام‌گیرنده از ستمکاران. هشدار! که اوست فاتح دژها و منهدم‌کننده آنها. هشدار! که اوست چیره بر تمامی قبایل مشرکان و راهنمای آنان. هشدار! که او خونخواه تمام اولیای الهی است. آگاه باشید! اوست یاور دین خدا. هشدار! که از دریایی ژرف پیمانه‌هایی افزون گیرد. هشدار! که او به هر ارزشمندی به اندازه ارزش او و به هر نادان و بی‌ارزشی به اندازه نادانی‌اش نیکی کند. هشدار! که او نیکو و برگزیده خداوند است. هشدار! که او وارث دانش‌ها و حاکم بر ادراک‌هاست.

مدح امیر

کس را چه زور و زهره که وصف علی کند
جبار در مناقب او گفته «هل اتی»
زورآزمای قلعه خیبر که بند او
در یکدیگر شکسته به بازوی «لافتی»
مردی که در مصاف زره پیش بسته بود
تا پیش دشمنان نکند پشت بر غزا
شیر خدا و صفدر میدان و بحر جود
جان‌بخش در نماز و جهان‌سوز در وغا
دیباچه مروت و دیوان معرفت
لشکرکش فتوت و سردار اتقیا
فردا که هرکسی به شفیعی زنند دست
ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی

سعدی

قاب غدیر

گنبد مرقد امیرالمؤمنین(ع) تنها گنبدی است که بین مرقدهای شریف اهل‌بیت و ائمه، پرچم ندارد. فلسفه پرچم داشتن به یک فرهنگ قدیمی عربی برمی‌گردد که نشانه‌ای از انتقام‌جویی خونی است که به‌ناحق ریخته شده. طبق همین فلسفه هم‌روی گنبد امیرالمؤمنین(ع) که قاتلش قصاص شد، پرچمی وجود ندارد و پرچم‌ها در گوشه‌ و کنار دیگر حرم نصب می‌شوند. در این عکس، دو خادم حرم امیرالمؤمنین(ع) پرچمی را بر بام حرم نصب می‌کنند که روی آن نوشته: «علی پرچم هدایت است» این پرچم بر بام نجف می‌ماند تا حق‌جویان راه هدایت را در اهتزاز آن پیدا کنند.

مکتب مولا

طبق روایت پیامبر اسلام(ص)، امام علی(ع) پدر امت است. یعنی پدر تک‌تک کسانی که محبت او را در دل دارند و از مرام و مذهب او پیروی می‌کنند.یکی از گرانبها‌ترین میراثی که از پدر به فرزند می‌رسد، نصیحت و وصیت است. پدرها حاصل یک‌عمر کوشش و دنیا دیدن‌شان را در قالب چند نصیحت کوتاه به فرزندان‌شان می‌سپارند و می‌روند. کتاب «آیین زندگی» که توسط سید مهدی شجاعی گردآوری و ترجمه‌شده، وصایای امیرالمؤمنین(ع)‌ به فرزندشان امام حسن (ع) است؛ وصایایی که ظاهرا از یک پدر به پسر بزرگ‌ترش نقل‌شده اما درواقع پیام‌هایی است از یک پدر به تمام فرزندانش در طول تاریخ.

سید حسین امامی - روزنامه‌نگار / روزنامه جام جم