نقش جریان‌های کلامی عصر امام رضا (ع) در حدیث شیعه بررسی شد

حجت‌الاسلام‌ والمسلمین دکتر مهدی غلامعلی، در نشست علمی « بررسی نقش جریان‌های کلامی عصر امام رضا(ع) در حدیث شیعه» که به همت گروه رجال و حدیث پژوهی معاونت پژوهش این حوزه، برگزار شد، با اشاره به اینکه امروزه مطالعهٔ تاریخ کلام شیعه، از بایسته‌های حدیث پژوهشی به شمار می‌آید، گفت: تاریخ کلام شیعه به‌ویژه در دوران حضور امامان شیعه دارای فراز و نشیب‌هایی بوده و در دوران بیست‌سالهٔ امامت امام رضا(ع) جریان‌های کلامی متعدد شیعی و غیر شیعی وجود داشته‌اند که بدون تردید ظهور و افول هر یک از این جریان‌ها، درحرکت و عملکرد اصحاب تأثیر داشته است.

وی به آشنایی با فرقه‌ها و جریان‌ها و همچنین بررسی عملکرد و راهبرد امام رضا علیه‌السلام و پس از ایشان، اصحاب امامیه، پرداخت و تشریح کرد: جریان‌های درون شیعی همچون کیسانیه، ناووسیه و … پیش‌ از این ظهور کرده ‌بودند؛ ولی در میراث حدیثی به‌جاما‌نده از روزگار امامت امام رضا علیه‌السلام حضوری پررنگ ندارند. در این دوران می‌توان از سه جریان « واقفیان، گروهی از فطحیان و غالیان» که تعامل بیشتری با امام رضا علیه‌السلام و یاران ایشان داشته‌اند، نام برد که در روند احادیث شیعه تأثیرگذار بوده‌اند.

عضو هیئت‌ علمی گروه رجال و حدیث پژوهی معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان با اشاره به اینکه واقفیان و دست‌کم سران این گروه در دوران امام رضا(ع)، دشمنانی معاند، فطحیان دوستان منحرف و غالیان در ردیف دشمنان شیعه بودند، افزود: دورهٔ فرقه‌های انحرافی شیعه معمولاً کوتاه بوده است؛ ولی واقفیان دورانی طولانی را سپری کرده‌اند و حتی در قرن پنجم و پس‌ازآن نیز حیات این فرقه ادامه یافته است. چراکه شیخ طوسی در کتاب الغیبه خود، محتوای کتاب نصرهالواقفه علی بن احمد واقفی را نقد و رد می‌کند و به شبهات واقفیان پاسخ می‌دهد.

بررسی عملکرد امام رضا(ع) در تعامل با واقفیان
غلامعلی در ادامه به عواملی که سبب شد تا واقفیان حرکت انحرافی خود را با پیشرفت خوبی آغاز کنند و ادامه دهند، تصریح کرد: با توجه به اینکه امام رضا(ع) در مدینه بودند و امام کاظم(ع) در بغداد شهید شدند. عموم شیعه بر این باور بودند که فرزند بزرگ امام باید بر امام شهید نماز بخواند، ازاین‌رو افراد نزدیک به امام کاظم یا سردمدار و یا از پیروان وقف شدند و یا دست‌کم در امر امامت شک کردند و در پذیرفتن ولایت‌عهدی امام رضا(ع) نیز، سال‌ها (بیست سال) در شک بودند.

وی در بررسی واکنش امام رضا علیه‌السلام در برابر جریان وقف، ابراز کرد: در این موضوع می‌توان سه حالت را از امام رضا(ع) تصور کرد؛ یا برخوردی جدی داشته‌اند، یا آنان را باطل شمارند و نادیده بگیرند‌ و یا اینکه با آنان کنار بیایند و تعامل کنند. حالت سوم منتفی است چراکه آنان بودند که امام رضا(ع) را قبول نداشتند بنابراین معنا ندارد حضرت بخواهند با آنان کنار بیایند.

عضو هیئت‌ علمی گروه رجال و حدیث پژوهی معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان با اشاره به اینکه حالت دوم نیز نشدنی بود چراکه فعالیت واقفیان روز‌به‌روز بیشتر می‌شد، گفت: امام رضا علیه‌السلام در مقابله با واقفیان وارد بحث، گفت‌و‌گو و مناظره شدند.

راهبردهای امام رضا علیه‌السلام در مقابله با واقفیان
غلامعلی با بیان اینکه امام رضا(ع) با « هشدار و نکوهش»، « مناظره» و « بهره‌مندی از علم غیب و معجزات» در مقابله با واقفیان عمل کرد، گفت: امام رضا(ع) در فرصت‌های گوناگون افراد را از پیوستن به این گروه هشدار دادند و آنانی را که پیرو وقف‌شده بودند را نکوهش می‌کردند.

وی افزود: امام با افراد معمولی و پایین‌دست، تنها به تذکر بسنده می‌کردند و آن‌ها نیز معمولاً تغییر رویه می‌دادند؛ ولی با سران و بزرگان واقفه به مناظره پرداختند که این مناظر‌ه‌ها گاه حضوری و گاه در قالب مکاتبه است.

عضو هیئت‌ علمی گروه رجال و حدیث پژوهی معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان تصریح کرد: امام رضا(ع) علاوه بر مناظره، از هر فرصتی برای پاسخ به شبهات بهره می‌جستند؛ گاهی در پاسخ به نامه‌ها و گاهی در جلسات عمومی. حتی در سال‌های نخست امامتشان سفری به بصره داشتند و در آنجا خود را به شیعیان معرفی کردند و به شبهات واقفیان پاسخ گفتند.

وی با اشاره به استفاده از علم غیب و معجزات توسط امام رضا(ع) نسبت به دیگر امامان نیز، ابراز کرد: درباره حسن بن علی الوشاء بغدادی گزارش‌شده است که امام در سال‌های پایانی عمر شریفشان بودند و او هنوز در شک به سر می‌بُرد! برای رفع تردید به خراسان می‌آید. در خانه امام را شلوغ می‌یابد. کمی منتظر می‌ماند. ناگاه دربان منزل امام می‌پرسد ابن بنت الیاس کیست؟! حسن می‌گوید: من با دو نام و کنیه شناخته می‌شدم. در محله مادری با کنیه ابن بنت الیاس یاد می‌شدم. در خراسان کسی مرا با این کنیه نمی‌شناخت. رفتم جلو. دربان کتابی را به من داد و گفت:امام در این کتاب به پرسش‌هایت پاسخ گفته‌اند!

تعامل محدثان امامیه با واقفیان
غلامعلی در ادامه به بررسی عملکرد امام رضا(ع) با محدثان متقدم پرداخت و گفت: تعامل اصحاب امامیه با واقفیان در دو بخش « تفکیک میان وثاقت و مذمت» و « کنکاش علمی کتاب‌ها»، بررسی می‌شود.

وی با بیان اینکه قدما در نقل روایات واقفیان میان وثاقت و مذمت ایشان تفکیک قائل شده‌اند، افزود: عبارت‌هایی چون ثقه فی حدیثه و ثقه فی الروایه درباره واقفیان نشانگر آن است که آنان در نقل روایت درست عمل کرده‌اند؛ ولی در برداشت‌ها، تفسیر‌ها، تأویل‌ها و دیدگاه‌هایشان دچار خطا شده‌اند.

عضو هیئت‌ علمی گروه رجال و حدیث پژوهی معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان با اشاره به بررسی علمی کتاب‌های واقفیان، در پایان گفت: در این فرقه محتوای کتاب و علمیت روای هر دو بررسی می‌شد. محتوایی را که در کتاب‌های واقفیان درباره تائید مذهب وقف بود کنار می‌گذاشتند. در میان متقدمان امامیه ارزیابی محتوایی روایات امری رایج بود. واقفیان افزون بر تأویل‌های نادرست در روایات گاهی دست به تحریف می‌زدند.

علاقه‌مندان با ورود به سامانه‌ی مجازی گروه رجال و حدیث معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان به آدرس اینترنتی https://rejal.lms2.hozehkh.com/ می‌توانند در این نشست‌ها شرکت کنند.

همچنین؛ پژوهشگران می‌توانند جهت چاپ مقالات خود در دو فصلنامه مطالعات اعتبار سنجی حدیث (http://vsh.journals.hozehkh.com/ ) نیز مشارکت داشته باشند و از امتیازات و مزایای آن بهره‌مند شوند.

∎​