از عَلَم گردانی خورو بیابانک تا آیین کتل در نوش آباد
اصفهان یکی از استان‌هایی است که اقوام مختلف با رسوم متنوعی را در خود جای داده و این گستره اقلیمی و قومی سبب تنوع در آیین‌های دینی و فرهنگی شده است. محرم در استان اصفهان از دیرباز با آداب و آیین‌های اصیل و ریشه‌دار برآمده از فرهنگی کهن همراه بوده است.
هرچند به دلیل شیوع کرونا، به ناچار تغییراتی در برگزاری آیین‌های محرم به وجود آمده و یا برخی از آن‌ها لغو شده است، اما عزاداران سعی می‌کنند با رعایت شیوه نامه‌های بهداشتی همچنان به برگزاری برخی از این رسوم پایبند باشند و چراغ عزاداری و آیین‌های سنتی محرم را تا حد ممکن و تا جایی که موجب از دست رفتن سلامت دیگران نشود روشن نگه دارند.
ثبت ملی ۸۰ آیین سنتی محرم استان اصفهان
علی کامیابی سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان گفت: نزدیک به ۲۰۰ اثر ناملموس اصفهان در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده و این در حالی است که آیین مذهبی «قالی‌شویان» در مشهد اردهال، به ثبت جهانی میراث ناملموس بشری نیز رسیده است.
او تصریح کرد: با تلاش‌های کارشناسان ارشد اداره کل و اداره های میراث فرهنگی شهرستان‌های اصفهان موفق به ثبت ملی بیش از ۸۰ آیین و سنت مربوط به ماه محرم شده‌ایم.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان با معرفی بخشی از این آیین‌های ثبت‌شده گفت: ازجمله این آیین‌ها به «زار خاک» در روستای قورتان در شرق اصفهان، «سوزاندن خیمه‌های خاندان امام حسین (ع)» در نوش‌آباد آران و بیدگل، «تعزیه» نطنز، خمینی‌شهر و نجف‌آباد و روستای قودجان خوانسار، «نخل گردانی» و «جغجغه زنی» در روستای ابیانه نطنز، «سوگواری ششمین روز شهادت امام حسین (ع)» در نیاسر کاشان، «تشرف به مسلک سقائی» در کاشان، «شال گردانی» در دهاقان و «پرده‌خوانی» در شهرستان شاهین‌شهر و میمه اشاره کرد.
عَلَم گردانی خورو بیابانک
یکی از مراسم متداول در شرق استان اصفهان به ویژه خوروبیابانک، مراسم موروثی «عَلَم گردانی» است که نزدیک به ۵ قرن قدمت دارد و هرساله مصادف با تاسوعای حسینی برگزار می‌شود و از مناطق مختلف استان و کشور عزاداران زیادی در این مراسم حاضر می شوند.
همزمان با برپایی آیین علم گردانی مردم به ویژه زنان با ظرف‌های گلاب و دود کردن اسپند به استقبال از عزادارن حسینی می‌روند، علم‌ها به دو شکل دست و یک طرح اسلیمی اسلامی و سنتی توسط عزاداران در میان کوچه‌ها و خانه‌ها به حرکت درمی‌آیند و اهالی خانه‌ها با گلاب و آب به تطهیر علم‌ها می‌پردازند.
زار خاک در قورتان
در شرق اصفهان، روستای تاریخی قورتان قرار دارد، در دل این روستای تاریخی، قلعه نیمه متروکی است که روز‌های عاشورا و تاسوعای حسینی محل برگزاری آیین سنتی عزاداری با قدمت ۱۵۰ سال به نام «زار خاک» است.
در این مراسم یکی از خاندان‌های روستا نخل روستا را تزیین و آماده می‌کنند تا دیگر خانواده‌ها آن را حمل کنند، سادات که شال و کلاه سبز دارند در صفوفی منظم جلوی دسته عزاداران حرکت می‌کنند و دیگران به دنبال آن‌ها به راه می‌افتند، سادات وظیفه چاووشی خوانی را بر عهده دارند و دیگر مردم نیز با جواب دادن نوحه‌ها و دم‌ها مراسم را انجام می‌دهند.
دسته حمل نخل و روضه خوانی از حسینیه روستا با حمل نخل بر دوش مردم مراسم را آغاز می‌کند، در طول مسیر در مکان‌هایی از پیش تعیین شده مقداری خاک و کاه ریخته شده است، وقتی دسته عزاداری به هر محل می‌رسد گروه سادات متن نوحه خود را تغییر می‌دهند و شماری از مردم که دسته زارخاک هستند به خاک می‌افتند و بر سر و صروت خود خاک و کاه می‌پاشند و نوحه ثابتی که از ابتدا تا انتهای مراسم برای آن‌ها تعین شده می‌خوانند.
مراسم تا رسیدن دسته عزاداری به قلعه تاریخی روستا ادامه دارد و پس از رسیدن مردم و رساندن نخل به قلعه، مشغول عزاداری مفصلی می‌شوند و در نهایت دسته عزاداری و نخل روستا دوباره به حسینیه روستا باز می‌گردد.
جغجغه زنی ابیانه
ابیانه از روستاهای تاریخی و مشهور استان اصفهان است که رسوم متنوعی دارد به ویژه در روز‌های تاسوعا و عاشورای حسینی و یکی از آن‌ها جغجغه زنی است که با حضور عزاداران حسینی برگزار می‌شود.
عزاداران در دسته‌های چند نفره یا به صورت انفرادی، دو عدد جغجغه چوبی را در دست می‌گیرند و در کوچه‌های روستا حرکت می‌کنند و همزمان با برهم کوبیدن جغجغه‌ها صدای خاص آن در گوش کوچه‌های روستا طنین انداز می‌شود.
این مراسم معمولا از محله یسمون آغاز می‌شود و در آستان امامزادگان عیسی و یحیی به نقطه اوج می‌رسد و پس از عزاداری در این دو محل و نوحه خوانی، عزاداران به محله یسمون باز می‌گردند.
آیین خیل عرب
خیل عرب از دیگر آیین‌های عزاداری شهرستان آران و بیدگل است که در روز‌های ۱۱ و ۱۲ محرم در نوش آباد برگزار می‌شود که نماد حرکت طایفه بنی اسد برای خاکسپاری پیکر‌های بر زمین مانده شهدای کربلاست.
این آیین به صورت نمادین در نوش آباد اجرا می‌شود و در آن گروهی عزادار در حالی که لباس سفید عربی بر تن دارند، با ضربات موزون نی‌های چوبی، اشعار موزون می‌خوانند و ژرفای اندوه خود را به نمایش می‌گذارند.
آیین کتل در نوش آباد
کتل زیباترین و باشکوه‌ترین آیین نوش آبادی‌ها در روز عاشوراست. نوش آبادی‌ها کتل را نماد علی اصغر می‌دانند، گر چه این سنت با آیین‌های برکت بخشی، باران خواهی و حاصلخیزی ایرانی که کودکان در آن نقش محوری دارند، ارتباط اساسی دارد.
کتل کودکی است که روز عاشورا بر اسبی تزیین شده، می‌نشانند که البته ترتیبش چنین است که پیش از تولد کودک نذر می‌کنند تا اگر نوزاد پسر شود، در نخستین یا دومین عاشورای پس از تولدش کودک را کتل کنند.
میثم نمکی رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی آران و بیدگل بیان کرد: آیین‌های عزاداری سنتی مانند چاووش خوانی، سنج زنی، العطش، خیل عرب، سقایی و حتی نذر‌ها و اطعام عزاداران در این منطقه از یک پشتوانه فکری و فرهنگی پرباری برخوردار است.
او افزود: برای نمونه آیین سنتی تعزیه در آران و بیدگل در زمان آل بویه بسیار رایج بوده و تعزیه خوانان نامی با برپایی آیین‌های تعزیه خوانی در مساجد و تکایا، واقعه کربلا را برای مردم بازگو می‌کردند.
ثبت هشت آیین مذهبی و عاشورایی آران و بیدگل در فهرست آثار ملی
مجید نوری رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آران و بیدگل گفت: آیین‌های عزاداری محرم در منطقه شمال استان جایگاه ویژه‌ای دارد، همچنان که تاکنون هشت آیین مذهبی و عاشورایی تنها از این شهرستان در فهرست آثار ملی جای گرفته است.
او با اشاره به ثبت سقاخوانی، شمع گردانی، سنج زنی، خیل عرب، روز عاشورای ابوزیدآباد و همچنین پخت نان عباسعلی، قهوه و حلوا شیره، گوناگونی این آیین‌ها را فرصتی بی مانند برای ترویج و رونق گردشگری مذهبی در شمال استان اصفهان دانست.
دسته‌های عزاداری با نام قدیمی محله‌های اصفهان
غلامعلی فیض الهی استاد دانشگاه هنر اصفهان درباره برپایی مراسم عزاداری در اصفهان گفت: در اصفهان هر محله دسته عزاداری مخصوص به خود را دارد که بیشتر نام محله را روی دسته می‌گذارند. دسته‌های چهارسو، لمبان، درکوش و طوقچی هر کدام نام محله‌های قدیمی و معروفی در اصفهان است. در شب‌های محرم دسته‌های عزاداری به محله‌های یکدیگر می‌روند و به طور مشترک با سینه زن‌های میهمان شان از محله دیگر، مراسم را با هم برپا می‌کنند.
او ادامه داد: در این ایام در برخی مناطق اصفهان عزاداران به یاد امام حسین علیه السلام بر سر و روی خود گل می‌مالند؛ در دسته‌ها در صف اول بزرگان محل، پشت سر آن‌ها زنجیرزن‌ها و در پایان صف سینه زن‌ها حرکت می‌کنند. در روز عاشورا هم، تمام دسته‌های سینه زنی در میدان امام جمع می‌شوند و به صورت متحد عزاداری می‌کنند.
این استاد دانشگاه گفت: در اصفهان خانه‌ای به نام زرگرباشی است که خانم‌های اصفهانی روز تاسوعا در آن جمع می‌شوند و نذور پارسال خود را ادا می‌کنند.
برگزاری آیین‌های محرم زیر سایه کرونا
منصور شیشه فروش مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان گفت: گروه‌های ویژه پیشگیری از شیوع ویروس کرونا در شهرستان‌های استان با حضور در مراسم سوگواری، شیوه نامه‌های بهداشتی و موازین پیشگیرانه از شیوع کرونا را بررسی و نکات لازم را به مسئولان هیئت‌های عزاداری گوشزد می‌کنند.
او ادامه داد: اعضای این گروه‌ها متشکل از فرمانداری، مرکز بهداشت، نیروی انتظامی، تبلیغات اسلامی و دیگر نهاد‌های مرتبط خواهند بود و نظرات آن‌ها برای تمام هیئت‌های مذهبی لازم الاجراست.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با تاکید بر ماندن در خانه، رعایت فاصله گذاری اجتماعی در بیرون از خانه و استفاده از ماسک، اظهار امیدواری کرد: ایام سوگواری با همکاری هم استانی‌ها سبب بدتر شدن وضع اصفهان از حیث شمار مبتلایان به این بیماری خطرناک نشود.
سوگواره «بصیرت عاشورایی ۱۴۰۰» در هزار بقعه امامزادگان استان اصفهان
حجت‌الاسلام غلامرضا عادل معاون فرهنگی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان گفت: محرم امسال با استقرار هزار هیئت شاخص در بقاع متبرکه، ۵ هزار و ۹۰۰ مراسم عزاداری امام حسین (ع)، ۲۰۰ برنامه احلی من العسل و ۲۲۰ برنامه شیرخوارگان برگزار می‌شود.
او افزود: بقاع متبرک در ماه محرم‌الحرام و اجرای ویژه برنامه «بصیرت عاشورایی»، توجه ویژه‌تری به سلامت زائران و عزاداران دارند و آن را اولویت خود می‌دانند.
معاون فرهنگی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان با تشریح برنامه‌های سوگواره بصیرت عاشورایی ۱۴۰۰ اظهار کرد: در این برنامه بیش از هزار بقعه مجری برگزاری طرح بصیرت عاشورایی است که برنامه‌های آن شامل فضاسازی، تبلیغات محیطی پیرامون بقعه، برنامه اذن عزا، سیاه‌پوشان صحن، راه‌اندازی کاروان عزا، برنامه چهارپایه‌خوانی بر اساس تفاهم‌نامه با خانه مداحان، برپایی مراسم شیرخوارگان حسینی، برنامه احلی‌من‌العسل، حضور هیئت در صحن امامزادگان و عزاداری روز تاسوعا و عاشوراست.
حجت‌الاسلام عادل درباره نحوه اجرای برنامه‌ها گفت: برنامه‌های سوگواره بصیرت عاشورایی در شهرستان‌ها طبق چهار وضع رنگبندی کرونایی اجرا می‌شود.
آیین‌ها و سنت‌های مذهبی گوناگونی در استان اصفهان وجود دارد که حامل هزاران سال فرهنگ و معنویت مردمانش است و عزاداران حسینی همواره با زنده نگه داشتن و اجرای درست این آیین ها، حافظان این میراث گران بهای معنوی هستند.
گزارش از سولماز محمدی
انتهای پیام/ی
